در روزگاری نه چندان دور کشت پنبه در منطقه گرگان و دشت رونق فراوانی داشت تا جایی که این منطقه به سرزمین طلای سفید شهره بود. کشت 120 هزار هکتار و در برخی مواقع تا 180 هزار هکتار پنبه در اراضی کشاورزی منطقه نه فقط اقتصاد و معیشت کشاورزان، بلکه کارگرانی که از برخی استان‌های دیگر به منطقه می‌آمدند را هم تأمین می‌کرد و در عین حال چرخ صنایع را هم می‌چرخاند.
روزگاری با تولید پنبه، چرخ حدود 40 کارخانه پنبه پاک‌کنی در گرگان و دشت می‌چرخید. کارگران زیادی در آنها کار می‌کردند و نان بر سر سفره‌هایشان می‌بردند. اما با گذشت دو سه دهه از آن زمان، دیگر نه چرخی باقی مانده که بچرخد و نه دیگر خبری از روزهای سفیدبختی پنبه‌کاران و کارخانه‌داران است.
در بروز این اتفاق به طور قطع همه بخش‌ها دخیل بوده و هستند که روزگاری، چنین سخت، بر سرزمین طلای سفید رفته است. بالا رفتن هزینه‌های زندگی و افزایش قیمت تمام شده محصول از یک سو و حمایت نکردن از این محصول از سوی متولیان، موجب شد تا امروز از متوسط 150 هزار هکتار پنبه کاری حدود 20 هزار هکتار و از 40 کارخانه پنبه پاک‌کنی 3 کارخانه در استان گلستان باقی بماند. البته نه فقط در گلستان بلکه در سایر مناطق کشور هم اوضاع چنین است؛ کشوری که صنایع نساجی‌اش حرف‌های زیادی برای گفتن داشت حالا وارد کننده الیاف مصنوعی از کشورهای مختلف شده است. در حالی‌که الیاف‌های مرغوب پنبه گلستان چرخ کارخانه‌های ریسندگی را به خوبی به حرکت در آورده و با چرخش دوک‌های کارخانه‌های ریسندگی، صنایع نساجی کشور از رونق برخوردار بود.
برخی سیاست‌ها و برنامه‌های اشتباه کشت پنبه موجب شد تا از سرزمین طلای سفید خاطره‌ای در ذهن‌ها باقی بماند هر چند در سال‌های اخیر تلاش‌های برای احیای این محصول با ارزش افزوده بالا در کشور در حال انجام است ولی تا رسیدن به روزهای اوج راه طولانی در پیش دارد.
به گفته کارشناسان پنبه کشور، وش تولید شده در گلستان به خاطر اقلیم مناسب و رطوبت متعادل از لحاظ کیفیت در رده نخست کشور قرار دارد اما در تولید با توجه به کشت‌های جایگزین پنبه و مشکلات این بخش بعد از خراسان و فارس در رده سوم کشور قرار گرفته است.
افزایش سطح زیرکشت پنبه و خودکفایی در تولید الیاف
مجری طرح پنبه وزارت جهاد کشاورزی از افزایش سطح زیرکشت این محصول خبر داده و گفته امسال سطح زیرکشت پنبه به 98 هزار و 800 هکتار رسیده که این رقم نسبت به پارسال حدود 10 درصد رشد داشته است.
به گفته ابراهیم هزارجریبی در برخی سال‌ها سطح زیرکشت پنبه در کشور به کمتر از 70 هزار هکتار هم رسیده بود که با مشوق‌ها و برنامه‌های عملیاتی دولت این سطح حدود 30 هزار هکتار بیشتر شده است.
وی معتقد است علاوه بر افزایش سطح زیرکشت، کیفیت محصول تولیدی نیز نسبت به پارسال بهتر شده به طوری که میزان عملکرد به 2 هزار و 700 کیلوگرم در هکتار رسیده است که این میزان نسبت به سال گذشته افزایش 200 کیلویی را نشان می‌دهد.
مجری طرح دانه‌های روغنی کشور از تولید 270 هزار تنی وش از مزارع کشور خبر داده و گفته 81 هزار تن الیاف برای صنایع ریسندگی تولید می‌شود که خودکفایی در این زمینه را از 58 درصد به 68 درصد افزایش می‌دهد. هزارجریبی گفته به‌رغم تحریم و محدودیت‌های ارزی این رشد مواد اولیه صنایع ریسندگی مطلوب است.
وی با بیان اینکه کشت این محصول مورد توجه جدی دولت و وزارت جهاد کشاورزی است، پیش بینی کرد که با واقعی شدن قیمت ارز و بسته شدن راه برای واردات بی‌رویه، تمایل کشاورزان را برای کاشت این محصول بیشتر شود و از سوی دیگر استفاده از بذر‌های اصلاح شده عملکرد واحد سطح را درخصوص این محصول بالا ببرد.
این مقام مسئول از برنامه‌ریزی 50 هزار هکتاری سطح زیرکشت پنبه برای سال آینده اشاره کرد و گفته برنامه وزارت جهادکشاورزی رسیدن به 150 هزار هکتار پنبه در سال آینده است که تحقق این برنامه می‌تواند، خودکفایی در زمینه تولید الیاف را هم به دنبال داشته باشد.
وی با بیان اینکه در برنامه ششم توسعه باید میزان تولید و خوداتکایی در محصول پنبه افزایش پیدا کند، اظهار داشت: با توسعه زنجیره پنبه، علاوه بر تأمین نیاز کشور به این محصول و اشتغال مناسب در زنجیره‌های تولید شامل کشت و ریسندگی، تولیدات جانبی مانند روغن و کنجاله ایجاد می‌شود که موجب رونق صنایع روغن‌کشی و تامین نیاز نهاده‌های صنایع دام و طیور خواهدشد.
اختصاص یارانه مستقیم به پنبه‌کاران
مدیرعامل صندوق پنبه ایران نیز معتقد است اگر از نظر اقتصادی تولید پنبه به‌صرفه باشد سطح زیر کشت نیز افزایش پیدا خواهد کرد، اما مسئله افزایش سطح زیر کشت یک موضوع فرمایشی نیست که با دستور اتفاق بیفتد.
محمدحسن کاویانی با انتقاد از برخی سیاست‌ها در زمینه کشاورزی، از محصول شالی به عنوان رقیب و عامل محدود کننده کشت پنبه در کشور یاد کرد و افزود: این محصول در تمام مناطق کشور که پنبه کشت می‌شود دارای رقیب زراعتی است. به عنوان مثال در استان‌های شمالی کشور مانند گلستان و مازندران که بهترین پنبه‌های کشور را تولید می‌کنند، زراعت شالی رقیب بزرگ کشت پنبه است.
وی زراعت پنبه را زراعت سختی و نیاز به کمک و حمایت‌های دولتی دارد به سیاست‌های کشورهای تولید کننده وصادر کننده پنبه و تخصیص یارانه مستقیم به کشاورزان این محصول اشاره کرد و افزود: باید زراعت پنبه را مقرون به صرفه کنیم تا کشاورزان به کشت آن رغبت پیدا کنند. با توجه به مشکلات فعلی و تحریم‌ها اگر نتوانیم پنبه کافی تولید کنیم صنعت نساجی با مشکل جدی روبرو می‌شود و تعطیلی کارخانجات را شاهد خواهیم بود.
خودکفایی در تولید پنبه دست‌یافتنی است
کاویانی نیاز سالیانه صنعت نساجی را 120 تا 140 هزار تن وش اعلام کرد و گفت: امسال برآورد‌ها حاکی از آن است که 70 هزار تن پنبه تصفیه شده تولید شود که با این وجود مابقی نیاز کشور از طریق واردات باید تأمین شود. برآورد‌ها حاکی از آن است که از ابتدای سال، 20 هزار تن پنبه وارد کشور شده است.
مدیرعامل صندوق پنبه از وضعیت ابهام‌آمیز سال آینده و مشکلاتی که ممکن است برای صنایع نساجی کشور ایجاد شود، نگران است و گفته تا پایان امسال مشکل کمبود پنبه نداریم اما اگر مشکلات تخصیص ارز مرتفع نشود، نگران 6 ماهه سال آینده هستیم چرا که تا مهر آینده پنبه داخلی نداریم و حتما باید از پنبه وارداتی استفاده کنیم.
وی با بیان اینکه خودکفایی پنبه دست یافتنی است، خاطرنشان کرد: اگر از لحاظ کمیت و کیفیت شرایط خوبی برای کشاورزان ایجاد شود، ظرف چند سال آینده به خودکفایی خواهیم رسید.
کاویانی با تأکید بر اینکه برای رسیدن به خوداتکایی حداقل 150 هزار هکتار زراعت پنبه لازم است، گفت: در حال حاضر سطح زیر کشت پنبه در کشور 90 هزار هکتار است که با افزایش سطح زیرکشت و توزیع مناسب بذر، کود و سم همانند دهه 50 شمسی می‌توان در تأمین پنبه مورد نیاز داخل بی‌نیاز از واردات بود.
هزینه‌های برداشت پنبه به روش سنتی سرسام‌آور است
وی این را هم گفت که پنبه تولیدی استان گلستان به لحاظ کیفی قابل رقابت با پنبه‌های خارجی است و باید شرایط تولید محصول به ویژه در استان‌های مستعد و پنبه‌خیز کشور فراهم شود.
در همین باره علیقلی ایمانی، دبیر خانه کشاورز استان گلستان اظهار داشت: هر چند تولید امسال خوب شده اما پنبه‌کاران از هزینه سرسام‌آور برداشت که به روش سنتی در استان انجام می‌شود گلایه دارند و معتقد هستند افزایش هزینه برداشت در کنار افزایش قیمت افسار گسیخته نهاده‌ها انگیزهای برای کشت پنبه در سال بعد ایجاد نخواهد کرد.
وی با اشاره به اینکه امسال قیمت خرید تضمینی پنبه 7 هزار و 500 تومان اعلام شده است، گفت: با توجه به هزینه برداشت و قیمت بالای نهاده‌ها هر کیلوگرم پنبه بیش از 10 هزار تومان برای کشاورزان هزینه داشت و در کنار آن کشاورزان مجبور به تحویل پنبه‌های خود به کارخانه های محدودی شدند که بر اساس رقم و کیفیت وش‌ها قیمت‌گذاری پائینی داشتند. در چنین مواقعی باید سازمان تعاون روستایی ورود پیدا کند و با نرخهای توافقی وارد بازار شود تا بتوانند جلوی واسطهها و انحصار را بگیرند.
دبیر خانه کشاورز استان گلستان گفته در مجموع میانگین قیمت خرید وش آنقدر پایین است که اصلأ توجیه اقتصادی برای کشاورز ندارد. اگر کشاورز متوجه سودآوری شود قطعأ بدون آنکه ترویج شود خودش کشت پنبه را انتخاب خواهد کرد همان طور که بقیه محصولات را انتخاب می‌کند.
ایمانی با اشاره به راهکارهای موجود برای احیای کشت پنبه در گلستان گفت: برای احیای پنبه نخست باید بحث برداشت این محصول حل شود؛ باید برداشت ماشینی و دستگاه‌ها بومی‌سازی شوند و این دستگاه‌ها برای جمع‌آوری محصول در اختیار کشاورزان قرار گیرند.
وی تأکید کرد: برای احیای کشت پنبه باید هزینه‌های تولید از ابتدا که کشاورز برای کشت وارد زمینمیشود تا برداشت محاسبه و 15 درصد تا 20 درصد سود هم برای کشاورز لحاظ و بر این مبنا قیمت تضمینی تعیین شود.
برداشت پنبه در گلستان مکانیزه می‌شود
در گلستان امسال حدود 25 هزار هکتار پنبه کشت شد که نسبت به پارسال که حدود 17 هزار هکتار بود رشد خوبی را نشان می‌دهد ولی مشکلات پیش پای کشاورزان رغبت تولید این محصول را در پنبه‌کاران کم کرده است.
علی موسی‌خانی، رئیس اداره پنبه و دانه‌های روغنی جهاد کشاورزی گلستان، یکی از دلایل رغبت پایین کشاورزان گلستانی برای کشت پنبه را افزایش هزینه برداشت دانست و افزود: برای رفع مشکل هزینه برداشت پنبه امسال بنا داشتیم با یکی از کارخانجات نساجی در قائمشهر وارد فاز کشاورزی قراردادی شویم اما به دلیل آنکه دو دستگاه کمباین وش‌چین پنبه با تأخیر وارد کشور شد این کار را به سال دیگر موکول کردیم. اکنون دو دستگاه کمباین وش‌چین پنبه در گلستان داریم و دو دستگاه دیگر سال بعد از کارخانه نساجی قائمشهر وارد استان خواهد شد بدین ترتیب شاهد یک تحول خواهیم بود البته تعداد این دستگاه‌ها باید بیشتر از این باشد تا پاسخگوی کشاورزان باشیم.
وی درباره نارضایتی پنبه‌کاران از قیمت خرید تضمینی گفت: با افزایش قیمتها امسال دولت هم قیمت تضمینی را افزایش داد در برخی محصولات تا 70 درصد افزایش قیمت تضمینی داشتیم و در مورد پنبه شاهد افزایش دو برابری قیمت خرید در بازار هستیم و قیمت خرید پنبه در حال حاضر مناسب و پاسخگوی هزینه کشاورزان و زحمت آنها است.
برخی استان‌ها از جمله گلستان مستعد کشت پنبه هستند اما بازرگانی نامناسب، پایین بودن قیمت خرید تضمینی، عدم اختصاص مشوق و حمایت‌های دولتی از کشاورزان پنبه‌کار، بالا رفتن قیمت نهاده‌ها، سنتی بودن برداشت این محصول و غیره سبب شده تا کشت پنبه در این استان به شدت محدود شود و حتی در برخی سال‌ها به 8 و 10 هزار هکتار هم برسد. ضمن اینکه کشت فعلی پنبه هم در اراضی درجه دو و سه انجام می‌شود و در نهایت تولید چندانی دست کشاورز را نمی‌گیرد؛ این در حالی است که روزگاری مرغوب‌ترین زمین‌های منطقه گرگان و دشت به کشت پنبه اختصاص داشت. محصولی که هم اشتغال پایدار تولید می‌کند، چرخ صنایع را به طور مستمر می‌چرخاند، علاوه بر صنایع نساجی در صنایع روغن کشی و دامپروری نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
