امضای «پشت چک»؛انواع و مسئولیت ها

چند پرسش کلیدی درباره امضای چک
به گزارش خبرگزاری میزان، چک یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین اسناد تجاری است؛ سندی که از حیث ماهیت، یک سند عادی است، زیرا اشخاص عادی جامعه، بدون نیاز به مراجعه به دفاتر اسناد رسمی، آن را تنظیم می‌کنند؛ اما قانون گذار امتیازات اسناد رسمی را، مانند لازم‌الاجرا بودن، برای آن در نظر گرفته‌است. «امضا» به عنوان یکی از موضوعات بسیار مهم در عرصه مسائل مربوط به چک همواره مطرح بوده‌است. در این زمینه، پرسش‌ها و نکته‌های قابل تأملی قابل طرح و بحث است؛ نخست این‌که آیا وجود امضا روی این اسناد، ضرورت دارد یا این‌که هنگام صدور یا تنظیم آن‌ها، می‌توان به جای امضا، از اثر انگشت نیز استفاده کرد؟ دیگر آن‌که امضا‌هایی که در ظَهْر (پشت) اسناد تجاری وجود دارد، دارای چه ماهیتی است؟ به دیگر سخن، انواع مختلف امضا‌های مندرج در ظَهْر اسناد تجاری کدام است؟ هر یک از این امضا‌ها دارای چه آثاری است؟ در صورتی که قید نشده باشد که امضا با چه قصدی در ظَهر چک درج شده‌است، باید چگونه نوع امضا را تشخیص داد؟
امضا برای انتقال یا امضا برای ضمانت؟
در اسناد تجاری، ممکن است امضا‌های متعددی وجود داشته باشد که یکی از این امضا‌ها، هنگام صدور این اسناد در آن درج می‌شود و نقش بسیار مهمی در آن ایفا می‌کند. این امضا که باعث می‌شود یک سند تجاری موجودیت پیدا کند و آثار حقوقی بر آن بار شود، توسط صادرکننده‌ سند، در سند تجاری درج می‌شود. علاوه بر این امضا، امضا‌های متعددی نیز، می‌تواند در ظَهر (پشت) این اسناد وجود داشته باشد که ممکن است برای انتقال (ظَهرنویسی) یا ضمانت در آن درج شده باشد. در صورتی که هدف از امضای سند، انتقال آن به دیگری باشد، شخصی که سند به نفع او امضا شده‌است، از آن پس دارنده‌ چک تلقی می‌شود و تمامی حقوق و مزایای آن چک به او انتقال می یابد. انتقال چک به دیگری، تنها از طریق ظَهرنویسی امکان‌پذیر است. گاه امضای مندرج در ظَهر چک، نه برای انتقال چک به دیگری، بلکه برای ضمانت است؛ یعنی وقتی که شخصی چکی را صادر می‌کند، ممکن است ذی‌نفع (دارنده‌ چک یا کسی که چک به نام او صادر می‌شود) از او ضامن بخواهد. در این حالت، شخص ثالثی، ظَهر چک را به عنوان ضامن امضا و به این ترتیب، تضمین می‌کند که در صورت پرداخت نشدن مبلغ چک از سوی صادرکننده‌ ‌آن، وجه مربوط را تماماً بپردازد. این نوع امضا، زمانی در چک درج می‌شود که صادرکننده‌ چک، از حیث اعتبار مورد تأیید دارنده‌ چک نباشد و بخواهد از این طریق، تضمینی برای وصول مبلغ چک به دست آورد.
تفاوت آثار امضا در ظَهْرنویسی برای ضمانت
هر یک از امضا‌های مندرج در ظَهر اسناد تجاری، از جمله چک، دارای آثاری متفاوت با دیگری است؛ اما باید توجه داشت که در هر دو نوع امضایی که توضیحاتی درباره آن‌ها ارائه شد، اگر صادرکننده‌ سند تجاری، مبلغ مندرج در سند را به دارنده چک نپردازد، فرد امضاکننده در برابر دارنده‌ چک، برای پرداخت وجه آن، مسئولیت دارد؛ اما شرایط مسئولیت در هر یک از این دو نوع امضا، متفاوت از دیگری است. دو تفاوت موجود در شرایط مسئولیت به این شرح است: 1- طبق مقررات قانون تجارت، دارنده‌ چک در صورتی می‌تواند به ظَهرنویس مراجعه و مبلغ مندرج روی چک را مطالبه کند که ظرف مدت ۱۰ روز از تاریخ سررسید، اعتراض کرده و ظرف مدت یک سال از تاریخ اعتراض، اقامه دعوا کرده باشد. در غیر این صورت، نمی‌تواند برای وصول مبلغ چک به ظهرنویسان مراجعه کند. این در حالی است که رعایت این موارد، برای مراجعه به ضامن الزامی نیست و دارنده‌ چک در هر صورت می‌تواند برای وصول مبلغ چک به ضامن مراجعه کند؛ خواه این موارد را رعایت کرده و خواه رعایت نکرده باشد. در این حالت، اگر موارد را رعایت نکرده باشد، نمی‌تواند به ظَهرنویس مراجعه کند و همچنین، اگر ظَهرنویس دارای ضامن باشد، حق مراجعه‌ به او را نیز، نخواهد داشت. 2- مسئولیت ضامن، تابع مسئولیت کسی است که از او ضمانت شده‌است. اگر شخص «الف» از شخص «ب» ضمانت کرده باشد و مسئولیت شخص «ب»، به دلایلی از بین برود، این امر موجب از بین رفتن مسئولیت ضامن هم می‌شود؛ یعنی اگر دارنده‌ چک به هر علتی، حق مراجعه به مضمون‌عنه (کسی که از او ضمانت شده‌است) را از دست بدهد، به تَبَع آن، دیگر حق مراجعه به ضامن را هم نخواهد داشت؛ اما درباره ظَهرنویس، این گونه نیست و اگر حق مراجعه به صادرکننده‌ چک از بین برود، دارنده‌ چک همچنان حق مراجعه به ظَهرنویس را خواهد داشت.
تشخیص نوع امضا‌ی موجود در ظَهر چک
با توجه به این که هر یک از این امضا‌ها، آثار متفاوتی دارد، باید با دلیل اثبات شود که آیا این امضا بابت ظهرنویسی بوده است یا بابت ضمانت. در اثبات نوع امضا، گاهی کسی که قصد امضای ظهر چک را دارد، صراحتاً قید می‌کند که به چه منظور پشت چک را امضا کرده است. در این حالت، مشکلی برای اثبات این مطلب که امضا از چه نوعی است، وجود ندارد.
در برخی موارد، امضاکننده تصریح نمی‌کند که چرا ظَهر چک را امضا کرده است؛ در این حالت، اگر قرینه و نشانه‌ای وجود داشته باشد؛ مثل این‌که شخص ثالث ظَهر چک را امضا کرده یا شخصی که از قبل با دارند‌ه‌ چک ارتباط معاملاتی داشته آن را امضا کرده‌است، می‌تواند به دادگاه کمک کند که نوع چک را تشخیص دهد. اگر هیچ تصریحی از سوی امضا‌کننده وجود نداشته باشد و دادگاه هم نتواند قرینه‌ای به دست آورد، در این حالت گفته می‌شود باید اصل را بر این بدانیم که این امضا، برای ظهرنویسی بوده است و هر کس ادعا دارد امضاکننده برای ضمانت آن را امضا کرده‌است، باید ادعای خودش را اثبات کند.