رویداد ایران- زهرا آقایی
وی یکی از شاعران برجسته دوره بیداری و نقطه اتصال این جریان شعری با شعر انقلاب مشروطه است. وی علاوه بر سرودن شعر، اداره روزنامه‌هایی چون ادب در تبریز، مشهد و تهران، ارشاد ترکی در باکو، عراق عجم، آفتاب و مجلس را بر عهده داشت و اشعار و مقالات خود را در آنها به چاپ می‌رساند. دیوان ادیب‌الممالک مشتمل بر قصاید و قطعات، مطایبات، ترکیب‌بندها و مثنوی‌هاست اما استادی او در قصیده‌سرایی است و قصایدش در شکل، طرز گفتار و زبان تلمیحات و صور خیال تقلیدی از قصاید پیشینیان است؛ ولی مضامین شعر ادیب‌الممالک بیشتر اجتماعی، وطنی، سیاسی و انتقادی است و غیر از آنها که در مدح و هجو گفته شده، بیشتر نماینده زندگانی اجتماعی و مبارزات سیاسی وی است. روی‌هم‌رفته مضامینی چون وطن و لزوم دفاع از آن، وحدت ملی و اتحاد اجتماعی، ترقی و تجدد، ستیزه‌گری با ریاکاری، انتقاد از مظالم شاهان و اربابان قدرت، بیشترین بن‌مایه شعر وی را تشکیل داده است. علی موسوی گرمارودی، شمار ابیات فارسی و عربی ادیب را بیش از ۱۶۶۰۰ بیت می‌داند. ادیب‌الممالک بخشی از دیوان خود را به مراثی اهل‌بیت عصمت و طهارت اختصاص داده است. تضمین، اقتباس مضامین قرآن، تلمیح به داستان‌های قرآنی و بهره‌گیری از احادیث و روایات و سنت بزرگان بخش گسترده‌ای از شعر این شاعر را به خود اختصاص داده است. ادیب‌الممالک شاعری کلاسیک با گرایش‌های انقلابی است طنزها و مطایبه‌هایش نیز از سرچشمه مطایبات، هجو و طنزهای کلاسیک مایه می‌گیرد و شباهت تمام با آنها دارد. جالب این است که در بعضی از مرثیه‌های این شاعر گاه ابیاتی برمی‌خوریم که محتوای طنزآلود و هجوی دارند به‌ویژه در مرثیه‌هایی که درباره وطن‌پرستان یا مطرودان حکومت گفته شده است. سیاق کلام به‌تدریج به بیان انتقادی و شکایت از روزگار و بی‌مهری‌اش با آزادگان نزدیک می‌شود و این همان عنصری است که مرثیه را به‌سوی طنز سوق می‌دهد. ادیب‌الممالک همچنین گاهی سعی کرده در قالب حکایات و به‌صورت طنز نیز سخن بگوید. عناصر اصلی این حکایت‌ها اغلب مربوط به ادوار گذشته هستند؛ اما شاعر می‌کوشد که آنها را با رنگ از زمانی خود عرضه بدارد. زبان ادیب البته دارای وجوهی است که طنز او را از شاعران هم‌عصرش متمایز می‌کند. کوشش در استخدام الفاظ فرنگی و ترکی و لغات عامیانه تمایل او را به تفنن و نوجوی نشان می‌دهد. نکته دیگری که در توانایی‌های زبانی طنز ادیب شایسته توجه است این است که پیوسته هماهنگی الفاظ طنز با موضوع در حدی است که برای مخاطب جاذبه بیشتری را فراهم می‌کند.
