تا زمانی که اداره کل میراث فرهنگی اصفهان، اجازه بازدید و آزمایش را به کارشناسان متخصص و منتقدِ این مرمت ندهد و طرح مطالعاتی دقیقی که از آن سخن به میان می‌آید را به همراه شرح جزییات گزارش این پروژه به‌صورت شفاف در اختیار عموم نگذارد، حرف زدن دربارۀ مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله مثل دست کشیدن بر اجزای یک فیل در تاریکی است اما از آنجا که مشخص نیست این اداره کل، چه زمانی آن اجازه را صادر و این گزارش را منتشر می‌کند و همچنین، با توجه به عزم جدی‌ای که برای ادامه این مرمت و تسری تجربه مبهم فعلی به تمام ترک‌های گنبد دارد، رسانه‌ها موظف‌اند احتمالات مختلفی که از سوی کارشناسان مطرح می‌شود را بازتاب بدهند بلکه از تکرار اشتباهات احتمالی در مرمت این گنجینه جهانی جلوگیری شود.
احتمال استفاده از روغن بزرک بر روی ترک مرمت‌شدۀ گنبد شیخ لطف‌الله یکی از مباحثی است که از همان روزهای نخستی که توجه رسانه‌ها به دو رنگ بودن بخش مرمت‌شده و بخش‌های مرمت نشدۀ گنبد شیخ لطف‌الله جلب شد، مطرح بود. از این‌رو خبرگزاری ایسنا ۲۵ آبان ماه از مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان درباره احتمال استفاده از این روغن سؤال کرد و او ضمن رد این شائبه پاسخ داد: تغییر رنگ ترک مرمت‌شده به خاطر بندکشی است. اگر از روغن بزرک استفاده‌شده بود، باید رنگ کاشی‌های ترک مرمت‌شده تیره می‌شد درحالی‌که اکنون رنگ آن روشن‌تر از سایر ترک‌هاست. ما تنها از یک تثبیت‌کنندۀ بدون رنگ استفاده کرده‌ایم تا کاشی‌ها را از تخریب بارندگی‌ها حفظ کنیم.
فریبا خطابخش، البته بعد از بارش برف و طرح پرسش‌هایی درباره علت آب‌گریزی ترک مرمت‌شدۀ گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، به ایسنا گفت: در گذشته بعد از پایان مرمت بر روی سطح مرمت‌شده پیه شتر می‌زدند، به این صورت که یک طناب از بالا به پایین آویزان می‌کردند که حالت کشویی داشت و گنبد را چرب می‌کردند تا آب به بستر زیرین نفوذ نکند که فکر ایده آلی بوده است اما الان ما این کار را نکرده‌ایم و تا زمانی که همه ترک‌ها را مرمت نکنیم، نمی‌توانیم این کار را انجام دهیم. ولله که هیچ پوششی هم روی سطح گنبد استفاده‌نشده است. الان کاشی‌ها را سرجای اصلی خودش بردیم و سطح صاف‌شده و مسلماً نباید باران و برف به آن نفوذ کند.
نظر به وجود مبهمات گفتاری، خبرنگار ایسنا ۲۸ دی‌ماه بار دیگر با مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان درباره احتمال استفاده از این روغن گفتگو کرد و او با تأکید بر اینکه مرمتگر، موظف به اطلاع‌رسانی درباره استفاده از هرگونه موادی است و تاکنون استفاده از این روغن را به اطلاع ما نرسانده، اظهارنظر قطعی را منوط به انجام آزمایش دانست و قول انجام چنین کاری را در اسرع وقت داد. با توجه به آماده بودن داربست‌های گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، انتظار می‌رفت مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان نتیجه انجام این آزمایش ساده را به خبرنگار ایسنا اطلاع بدهد اما متأسفانه تلاش‌های مکرر این خبرنگار برای گرفتن جواب آن آزمایش از فریبا خطابخش، بی‌پاسخ ماند. خطابخش البته صبح 30 دی‌ماه در گفت‌وگویی با یکی از خبرگزاری‌ها اعلام کرد که مرمت ترک اول، به تایید دفتر امور پایگاه‌های جهانی سازمان میراث فرهنگی و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی رسیده است و به همین دلیل آن‌ها مجددا داربست ها را برای مرمت دومین ترک نصب کرده‌اند. وی خبر داد که مرمتگر ترک دوم گنبد نیز استاد رضایت (مرمتگر ترک اول) خواهد بود و چون کمیته راهبردی میراث فرهنگی استان مشکلی در مرمت ترک اول گنبد مسجد شیخ لطف الله ندیده، دستور ادامه کار را ابلاغ کرده است!
حالا، ایسنا با چند تن از کارشناسان موافق و منتقد مرمت اخیر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، درباره احتمال استفاده از روغن بزرک بر روی ترک مرمت‌شده گفت وگو کرده است که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:
استفاده از هیچ ماده‌ای روی ترک مرمت‌شده تصویب نشده است
عبدالله جبل عاملی، مدیرکل اسبق اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اصفهان به ایسنا گفت: در زمان صفویه و دوره‌های بعد روی گنبد را با پیه شتر چرب می‌کردند تا آب روی آن نایستد، اما در حال حاضر قرار نبود از روغن استفاده شود، بلکه قرار بود مرمت همه ترک‌ها که تمام شد یک روغن‌مالی واحد برای کل گنبد داشته باشند. این روغن هم بزرک نبود بلکه یک روغن حیوانی بود که فکر هم نمی‌کنم فعلاً از آن در ترک مرمت‌شده استفاده کرده باشند.
وی افزود: قرار است اواسط هفته آینده بازدیدی از گنبد داشته باشم تا درز آن طوری مرمت شود که مردم فکر نکنند بین ترک‌ها شکاف افتاده است و تأکید می‌کنم چون روغن زود گردوخاک می‌گیرد و به‌مرور سیاه می‌شود از آن استفاده نمی‌کنند. زمانی که بنده از گنبد بازدید کردم چیزی روی سطح آن مالیده نشده بود و اگر دو سه روز قبل این کار انجام‌شده باشد بنده مطلع نیستم.
جبل عاملی ادامه داد: به‌هرحال، بخشی از کاشی‌های گنبد شیخ لطف‌الله که تأکید می‌کنم قدیمی است و ممکن است کاشی صفوی هم در بین آن باشد، اکنون تمیز شده و به همین خاطر نسبت به برف کمی که بارید واکنش متفاوتی نشان داد. ضمن اینکه یادآور می‌شوم استفاده از هیچ موادی بر روی گنبد تصویب نشده است.
وی تاکید کرد: کسانی که در این پروژه کار می‌کنند با کمال جدیت و تخصص به انجام‌وظیفه می‌پردازند و عده‌ای می‌خواهند چوب لای چرخ آن‌ها بگذارند. بهتر است کسانی که وجدان فرهنگی و ملی دارند حرفهای خارج از ارزش‌های اخلاقی نزنند.
یا «رُ» کجه یا «اُ» کجه!
مرتضی فرشته نژاد، کارشناس ارشد معماری و مرمت نیز به ایسنا گفت: بحث مرمت آثار تاریخی و اثر منحصربه‌فردی مثل گنبد مسجد شیخ لطف‌الله یک بحث علمی است. کسی نیست به آن‌ها بگوید آیا در مورد شیوۀ مرمت گنبد مسجد شیخ به اجماع خرد جمعی رسیدید؟ لابد به منافع‌شان ضرر می‌رسانده که نظری نخواستند.
وی ادامه داد: در یزد مثلی هست که؛ می‌گویند زمانی مُقنی‌ها قناتی را کنده بودند و بحث بالاگرفته بود، چون مادر چاه آب داشت اما آب به مَظهر نمی‌رسید. مقنی‌ها یک‌صدا می‌گفتند کارشان درست بوده به همین خاطر یک پیر کارشناس متخصص را آوردند تا او نظر بدهد. پیر هم گفت: «یا رُ کجه، یا اُ کجه!» یعنی یا راه کج است و مسیر قنات درست نیست و یا آب کج است! اما کسی که عقل داشته باشد می‌فهمد آب کج نمی‌شود.
فرشته نژاد افزود:من در جلسه‌ای که دربارۀ مرمت گنبد شیخ لطف‌الله در اتحادیه صنایع‌دستی برگزار شد حضور داشتم. در این جلسه هرچه ما حرف می‌زدیم مسئولان می‌گفتند که از روی ضوابط عمل کرده‌ایم. قرار بود ما را روی گنبد ببرند که هنوز نبرده‌اند. مسئولان ما وقتی کار از کار می‌گذرد جلسه می‌گذارند. کاری که نباید بشود شده است. گنبد مسجد امام را که خراب‌اندرخراب کردند، گنبد مسجد شیخ را هم اگر دست نمی‌زدند خیلی منّت سر مردم گذاشته بودند.
این استاد مرمت خاطر نشان کرد: در جلسه شخصاً به آقای اللهیاری گفتم که این موضوع تقصیر شماست. گفتند چرا؟ گفتم شما در رأس یک مجموعۀ بسیار حساس علمی قرارگرفته‌اید وقتی‌که می‌خواهید این کار را به مجری بدهید باید سابقۀ کار مرمتی و سابقه کار علمی او را ببینید. آقای اللهیاری فرمودند که آبروی میراث فرهنگی در خطر است و آبروی من هم درخطر است و چه و چه و چه! ما در آن جلسه گفتیم و شنیدیم و برخاستیم و الان هم درباره گنبد مسجد شیخ لطف‌الله مثل همان مثل یزدی معتقدم یا رُ کجه یا اُ کجه!
وی تصریح کرد: لازم است بگویم در آن جلسه چیزهای عجیبی در مورد مرمت این گنبد شنیدم. ازجمله اینکه روی گنبد را روغن‌زده‌اند و این خیلی مهم است که بدانیم چه نوع روغنی است؟ روغن بعد از مدتی پُر از چرک و آلودگی می‌شود اما حتی اگر گریس هم باشد در آفتاب شدید می‌ریزد. نکتۀ مهم این است که روی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله نباید روغن‌زده می‌شد. خدا کند روغن قابل شستشویی باشد.
فرشته نژاد گفت: نکتۀ دیگری که در آن جلسه شنیدم این بود که روی کاشی‌ها را برسِ سیمی زده‌اند که اگر این‌طور باشد، پدرِ لعابِ کاشی‌ها و آجرها درآورده‌اند و دیگر چیزی از لعاب‌ها نمانده است. بدن آدم را تصور کنید؛ گوشت بدن توسط پوستی که مقاوم‌تر است محافظت می‌شود اما اگر این پوست زخمی و خدشه‌دار شد کم‌کم آن گوشت را مثل خوره می‌خورد و دیگر چیزی نمی‌ماند. این موارد یعنی عوامل این پروژه عالمانه عمل نکردند. مسئولان محترم لااقل وقتی‌که نمی‌توانند کاری را درست انجام بدهند کاش منتی هم بر سر ملت و دنیا نگذارند و به این کارها دست نزنند. کارهای حساس را نباید به دست کسانی سپرد که کار مرمت کاشی معرق نکرده‌اند. استاد رضایت بسیار مرد خوب و بزرگی است ما هم او را قبول داریم اما ناظر پروژه او چه کسی بوده است؟ نمی‌شود که ایشان هم مجری و هم ناظر و هم مهندس و همه‌چیز باشد بالاخره یک نفر باید بالای سر او بوده باشد که بگوید فلان کار را بکن.
این دانش آموخته معماری و مرمت تاکید کرد: به طاق زنی استاد رضایت نمره صد می‌دهم اما وقتی مرمت کاشی یک گنبد را بر عهده می‌گیرد باید پرسید تابه‌حال یک گنبد نوساز را کاشی‌کاری کرده است که دست‌آخر بند این کاشی‌ها چهار یا پنج سانت نشود و جفت شود؟ آقای رضایت این کار را نکرده است. الان در گنبد مسجد شیخ لطف‌الله کاملاً مشخص است که بندها فاصله‌دار شده و آن را گچ کرده‌اند! باید بگویم که خراب کردند.
وی یادآور شد: گنبد شیخ لطف‌الله و کاشی‌هایش مربوط به دوران صفوی است. مرمت‌هایی در آن انجام‌شده که موضعی بوده و ممکن است در قسمت‌های اندکی برخی کاشی‌ها را مثل بخش‌های قدیمی خودش ساخته باشند اما بیشتر کاشی‌ها صفوی است. زمانی این مرمت توسط مرحوم معارفی انجام شد. ایشان مرمت قسمت تارک گنبد شیخ لطف‌الله را تا حدود یک متر پایین‌تر انجام داده بود و قبل از ایشان نارۀ سر گنبد، یعنی همین نماد فلزیِ زرد نوک گنبد، به دلایلی در دوپوش گنبد افتاده بود و دو پوش این گنبد هم پیوسته بود. کار معارفی این بود که دو پوش را بازکرده و ناره را از آن بیرون بکشد بعد دیده بود داخل آنجا غبار و گچ‌وخاک مرده است بنابراین خیلی استادانه دوپوش را خالی کرده و آلودگی‌ها را بیرون آورده بود؛ این استاد بزرگ بهترین کارها را انجام داده و هیچ‌کدام از کارهایش عیب نداشته اما الان که چندین سال است فوت‌شده هر وقت خرابکاری می‌کنند می‌گویند معارفی کرده و قبلی‌ها کرده‌اند! سایر مرمت‌های موضعی این گنبد در دوران مرحوم دکتر شیرازی و مرحوم استاد هنرفر و مرحوم آقای جواد مجدزادۀ کرمانی معروف به صهبا انجام‌شده است. این افراد بهترین‌های زمان خودشان را برای مرمت گنبد استفاده کرده‌اند. معلوم نیست آینده این گنبد با این برس سیمی که روی لعاب کشیده‌اند، با این بندهای ناجور، اختلاف سطح و روغنی که روی سطح زده‌اند چه می‌شود.
فرشته نژاد افزود: لازم به ذکر است که اظهارنظر مدیریتی با اظهارنظر کارشناسی فرق می‌کند و نمی‌دانم چه شده که این دوره زمانه مدیر هم اظهارنظر کارشناسی می‌کند! اگر مدیر خودش کارشناس و اهل کار است، باید نظر بدهد اما اگر اهل کار نیست نباید نظر بدهد و دفاعِ صرف کند. از همان زمانی که مرحوم شیرازی در مدیریت میراث بود قانونی گذاشتند که مدیر میراث فرهنگی در هر استان باید حداقل آرشیتکت باشد یعنی معماری را بفهمد، مصالح را بشناسد، سال‌ها در دست و پای معماران سنتی حضورداشته باشد، با میراث تاریخی آشنا باشد و مفهوم کاشی و لعاب را هم بفهمد.
پایِ گونه‌ای اختلاف نظر صنفی در میان است
حسین احمدی، رئیس دانشکده حفاظت و مرمت دانشگاه هنر اصفهان نیز در گفت و گو با ایسنا اظهار کرد: روی گنبد شیخ لطف‌الله حساسیت‌های زیادی ایجادشده و متأسفانه یک مورد کار مرمتی قابل قبول هم که در حال انجام است، زیر سؤال می‌برند. کسی که تحقیق می‌کند، مقاله می‌نویسد و سؤال می‌پرسد باید تخصص داشته باشد. خبرنگاران آشنا با موضوع باید بروند روی گنبد و از نزدیک ببینند که استادکار از نزدیک چه می‌کند؟ ما ندیدیم که چنین اتفاقی افتاده باشد، فقط دیدیم که کار را زیر سؤال می‌برند.
وی ادامه داد: نمی‌دانم بحث استفاده از روغن از کجا آمده اما اصلاً دلیلی برای استفاده از روغن نیست و استفاده از آن به هیچ صورتی روی سطح کاشی یا ملات کاشی خصوصا کاشی گنبدها معمول نبوده و نیست. چون بعد از مدت کوتاهی با قرار گرفتن تحت تابش نور خورشید، تغییر رنگ و ماهیت شمیایی می‌دهد و از بین می‌رود. استفاده از هر متریالی در حوزه حفاظت و مرمت باید با دلیل علمی همراه باشد و روغن روی لایه براق لعاب کاشی که خودش لایه‌ای مقاوم به عوامل محیطی است، صرفا لایه‌ای مزاحم و بلااستفاده تلقی می‌شود؛ ضمن آنکه آقای رضایت چیزی را عوض نکرده‌اند، همان کاشی‌های قبلی را تمیز کرده و سر جای خودش قرار داده‌اند. در اصل کاری که تیم استاد رضایت انجام می‌دهند بیشتر بر لایه ملات بین زبره گنبد و کاشی لایه تزیینی متمرکز است و آن‌ها حتی‌الامکان از تغییر دادن و دخالت در کیفیات کاشی اجتناب می‌کنند.
احمدی خاطر نشان کرد: اینکه می‌گویند تغییر رنگ پیداشده به خاطر تمیز شدن ترک مرمت‌شده است، مضاف بر اینکه بخش نخودی زمینه، بدون لعاب است و شاید موقع تمیز کردن و دوغاب دادن کمی سطح آن تغییر رنگ پیداکرده باشد. درهرحال استفاده از روغن روی کاشی‌ها توسط کاشی‌کار خبره‌ای مثل استاد رضایت امر تقریبا غیرقابل تصوری است. هر روغنی را هم قبل از اینکه تغییر ماهیت بدهد با حلال شیمیایی می‌توان پاک کرد اما چون به‌طور کل استفاده از روغن ازنظر اصولی درست نیست بعید می‌دانم استفاده کرده باشند. هیچ لایه‌ای مقاوم‌تر از لعاب خود کاشی نیست و دلیلی برای استفاده از لایه دیگری وجود ندارد.
رئیس دانشکده حفاظت و مرمت دانشگاه هنر اصفهان افزود: فکر می‌کنم بحث‌های درگرفته پیرامون گنبد احتمالا ناشی از گونه‌ای اختلاف‌نظر صنفی است و به لحاظ تخصصی محلی از اعراب نداشته و به سادگی با یک تحقیق مختصر خلاف آن قابل اثبات است. بنده شاید استاد رضایت را دو بار از نزدیک دیده باشم اما ایشان را به‌عنوان کاشی‌کاری نمونه با اخلاق حرفهای می‌شناسم. به نظرم به خاطر اختلاف رنگ ترک مرمت‌شده با سایر ترک‌ها دراین‌باره بزرگنمایی شده درحالی‌که اختلاف رنگ بعد از تمیز شدن یک بخش طبیعی است. مرمتگر این پروژه هم در حال انجام یک مرمت اصولی است وقتی از همان کاشی‌های قبلی استفاده می‌کند.
اشکال در این مرمت اظهر من الشمس است
همچنین، حمید فرهمند بروجنی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه هنر اصفهان در گفت و گو با ایسنا توضیح داد: روغن‌ها، چربی‌ها و دسته‌ای از مواد که به اسم نانو مواد یا مواد سنتزی معروف بوده و در مقیاس نانو هستند، اگر روی مصالح ساختمانی کاشی قرار بگیرند می‌توانند روی خواص جذب آن تأثیر بگذارند که این تأثیرات در برخی مواقع مثبت و در برخی مواقع منفی است؛ در حال حاضر به نظر می‌آید که گنبد مسجد شیخ لطف‌الله از حالت اصلی و طبیعی خود خارج‌شده است.
وی ادامه داد: قطعاً در این مرمت مشکل وجود دارد اما اینکه چقدر عمیق است به بررسی دقیق نیاز دارد. احتمال دارد نوع پوشش گنبد، روغن باشد و اگر این روغن، روغن بزرک باشد، برگشت‌پذیر است؛ هرچند که کاشی هم متخلخل است و همۀ آن ماده را نمی‌توان از دل کاشی بیرون کشید ولی هرچه لعاب، کیفیت بالاتری داشته باشد امکان حل کردن روغن نیز بیشتر است.
بیشتر بخوانید:
ماجرای تغییر رنگ گنبد مسجد شیخ لطف‌الله بعد از مرمت + فیلم
ویدئو / مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، غیراصولی انجام شده است؟
اما و اگرهای مرمت گنبد شیخ لطف‌الله
همه چیز درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله
مسئولان میراث فرهنگی یا مرمت را تایید کنند یا فتوشاپ را
این استاد دانشگاه گفت: ما باید ببینیم این روغن چقدر قابلیت انحلال دوباره را دارد؟ روغن بزرک در معرض آفتاب اکسیده شده و از بین می‌رود حتی اگر پلیمریزه هم بشود به‌مرور تحت تأثیر باد و هوازدگی طبیعی از روی کاشی برداشته می‌شود و فقط تا مدتی خاصیت ضد آب کندگی دارد. در مورد بخش آجری این گنبد باید گفت که مواد متخلخل وقتی اشباع می‌شوند دیگر هرگز به حالت طبیعی قبل از اشباع خود برنمی‌گردند؛ یعنی برگشت‌پذیری برای آجر وجود ندارد و حتی اگر آن را با حلال هم بشوییم پاک نمی‌شود و کثیف کاری به وجود می‌آید که غیرعادی و غیرمعمول است. بعید می‌دانم پوششی که روی ترک مرمت‌شده گنبد شیخ لطف‌الله زده‌شده روغن بزرک باشد. حدس من این است که بر روی این گنبد از نانو مواد استفاده‌شده است.
فرهمند بروجنی تصریح کرد: اصولاً در کشور ما میراث فرهنگی نظام پاسخگو و شفافی ندارد. مهم‌تر از اینکه روی سطح گنبد چه پوششی وجود دارد، این است که یک تیم تخصصی که هم ازنظر علمی قوی باشند و هم مورد وثوق جامعه فرهنگی و میراث، باید بر روی این موضوع نظارتی داشته باشند. فکر می‌کنم مشکل این مرمت بزرگ‌تر و عمیق‌تر از این حرف‌هاست که بگوییم روی سطح آن چه پوششی هست. درواقع مشکل اصلی این است که چرا این کار باید به اینجا بکشد که این‌همه نگرانی وجود داشته باشد؟ و چرا پاسخ درستی هم شنیده نمی‌شود؟ حداقل من تا این لحظه پاسخ درستی به انتقادهایی که درباره گنبد مطرح می‌شود نشنیده‌ام.
وی افزود: ازنظر بنده پاسخ‌های داده‌شده به انتقادهای وارده، بازی با واژه‌ها و عوام‌فریبی است. اگر بگوییم این پوشش یا این روغن، قابل‌حل هست یا نیست بازهم یک جای دیگر کار مشکل پیش می‌آید. وقتی‌که تیم، تیم تخصصی نیست یک‌جای دیگر کار دیگری می‌کند و یک مشکل دیگر به وجود می‌آید. باید به دنبال پای‌بست رفت چون خانه از پای‌بست ویران است. متأسفانه در ایران میراث فرهنگی‌ها دوست ندارند پاسخگو باشند. بنده مرمتگر هستم و می‌بینم مرمتگرها آن‌قدر خودشان را ذی‌حق می‌دانند که به خودشان اجازه می‌دهند جای همۀ جامعه تصمیم بگیرند و این مشکل‌ساز است. رانت‌هایی هم در بعضی قسمت‌ها وجود دارد و آدم‌هایی به اسم مرمتگر در بعضی جاها هستند که مرمتگر نیستند. آن‌ها ترجیح می‌دهند زودتر متر کنند و تحویل دهند و پول بگیرند!
این استاد دانشگاه تاکید کرد: خدای‌نکرده منظورم این نیست که در مورد گنبد شیخ لطف‌الله چنین اتفاقی افتاده است، ابداً چنین چیزی نمی‌گویم. حرف من این است که مسلماً در مدیریت مرمت مجموعه نقش‌جهان و گنبد شیخ لطف‌الله اشکالاتی وجود دارد چراکه نباید کار به اینجا بکشد. عده‌ای می‌توانند جمع شوند و بگویند مشکل چیست چون غیر از مسئله تغییر رنگ و آب‌گریزی، در بعضی جاها نقش ترک مرمت‌شده هم متفاوت شده است. موضوع این است که ما نمی‌توانیم گزینشی یک یا چند ترک را ضد آب کنیم و باقی را به حال خودش رها کنیم. یا باید بر روی کل آن اثر کاری انجام شود یا اصلاً نباید انجام شود چرا که این موضوع خودش می‌تواند تخریب را شدیدتر کند. نظر بنده این است که احتمال دارد از نانو مواد استفاده کرده باشند.
فرهمند بروجنی گفت: این مرمت اگر در بستر طبیعی خودش بود، به شیوه مرمت سنتی انجام می‌شد و ابداع هم در همان بستر پیش می‌رفت راه درست‌تری طی می‌کرد تا اینکه یک‌دفعه ما همه‌چیز را کنار بگذاریم و بدعتی بگذاریم و کار متفاوتی را انجام دهیم که موجب خرابی بزرگی شود. سال‌های سال استاد محمد مصدق زاده گنبدها را در اصفهان مرمت کردند و من هرگز ندیدیم و نشنیدم که در کار ایشان این مشکلات دیده‌شده باشد. حالا ببینید چند سال است که ما با این اتفاقات این‌چنینی مواجه می‌شویم. فقط هم خاص اصفهان نیست در تهران هم هست و حتی شدیدتر وجود دارد به‌طوری‌که به‌عنوان نمونه بخشی از کاشی‌های سردر مدرسه مطهری را خراب کرده‌اند. کار اگر دست کاردان باشد این اتفاق‌ها پیش نمی‌آید اما متأسفانه نسل استادکارهای درجه‌یک سنتی در حال انقراض است و بعدها فقط باید اسم آن‌ها را در کتاب‌ها دید.
وی خاطر نشان کرد: الان کار در میراث به‌صورت پیمانکاری شده و کارهای پیمانکاری این‌گونه است که معمولاً طرف پولش را به‌موقع نمی‌گیرد و اذیت می‌شود به همین دلیل همه کمِ هم می‌گذارند و یکی می‌خواهد زودتر متر کند و پولش را بگیرد، با عشق کار نمی‌کنند درحالی‌که زمانی که میراث فرهنگی وجود نداشت، فرد برای باقیات‌صالحات نذر می‌کرد و گنبد یا هر محل دیگری را تعمیر می‌کرد. چنین فردی به خاطر ثواب اخروی بهترین مصالح را می‌خرید و از بهترین استادکارها دعوت می‌کرد و می‌گفت طوری کار کنید که خیر ببینی داشته باشد، کاری بکنید که این اثر ۵۰ و صدسال دیگر بماند اما از زمانی که نهادهای مدنی ایجاد شدند نقش این مردم کمرنگ شد. خود مردم بهترین ناظر و بهترین قاضی هستند. نمی‌دانم چرا در اصفهان این‌طور است و افراد می‌ترسند از اینکه کارشان دیده شود. معمولاً میراث هم ترجیحش بر این است که خیلی در مورد این مسائل صحبت نکند.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان اظهار کرد: میراث فرهنگی خیلی راحت می‌تواند چند آدم مطلع را صدا بزند و از کسی که مجری این کار بوده توضیح بخواهد؛ نه از سر اینکه بخواهند میراث را تخریب کنند یا خدای‌ناکرده تویِ سر پیمانکار بزنند اما سعی کنند موضوع را درست کنند و بعد هم اگر اشکالی وجود ندارد آن را تائید کنند. به عقیده بنده اشکال در مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اظهر من الشمس است.
نیازی به استفاده از روغن بزرک وجود نداشته است
محمدتقی قنبری، استاد مرمت کاشی معرق نیز به ایسنا گفت: اطلاع ندارم که در مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله از روغن بزرک استفاده‌شده یا نه چون هنوز گنبد را از نزدیک ندیده‌ام اما می‌دانم که برای ضد آب شدن نباید از این ماده استفاده کرد. ماده‌ای به اسم جی ۱۰۰ یا جی ۲۰۰ هست که حلال بی‌رنگ است و با تابش خورشید اثرش از بین می‌رود و ماندگاری ندارد شاید هم از این ماده روی ترک مرمت‌شده استفاده کرده باشند.
وی افزود: جایی دیدم که روی گنبدی سیلر کیلر زده بودند و این لایه مثل لاک بعد از مدتی بلند شده بود اما فکر نمی‌کنم در گنبد مسجد شیخ لطف‌الله که تخصصی بوده و حتماً چند مهندس و ناظر داشته از چنین چیزهایی استفاده کرده باشند.
قنبری تاکید کرد: روش تشخیص به کار رفتن یا نرفتن روغن بزرک ساده است؛ اگر کمی آب روی این قسمت ریخته شود و آب به خورد کاشی برود یعنی از آن استفاده‌نشده است. درهرحال چون این گنبد نفس می‌کشد و ضخامت آجر آن بالاست اصلاً نیازی به استفاده از چنین موادی نیست.
شیوه ادامه مرمت باید تغییر کند
احمد منتظر، رئیس سابق اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان هم در این رابطه به ایسنا گفت: آن‌طور که از گفتگوها و تصاویر برمی‌آید، پس از اتمام مرحله مرمت ترک گنبد مسجد شیخ لطف‌الله بر روی سطح کار روغن بزرک زده‌شده ولی چون زیاد از حد پررنگ شده بوده، دوباره روی آن دوغاب گچ زدند تا کمرنگ شود اما بعد زیاده از حد کمرنگ شده است. روغن به خورد کاشی‌ها و آجرها رفته و خشک‌شده است و برای از بین بردن این روغن باید یک سانتی‌متر از سطح کار را بتراشند تا روغن‌ها برود که به‌این‌ترتیب از کاشی‌ها هم هیچ‌چیزی نمی‌ماند. در قسمت آجرها روغن بزرک به داخل آجر نفوذ کرده و دیگر آفتاب بر روی آن اثر ندارد. در قسمت کاشی‌ها هم به زیر ترک‌ها رفته و نمی‌شود آن را پاک کرد چون کاشی سابیده می‌شود.
وی ادامه داد: الان نمی‌شود روغن را برداشت اما می‌شود از همرنگ‌سازی استفاده کرد و این دوترک را با سایر ترک‌ها همرنگ کرد. این موزون‌سازی هم باید بسیار با دقت انجام شود و هم باید موضعی کار شود تا ببینند رنگ به چه صورت می‌شود و بعد بیایند این دوترک را همرنگ کنند. همرنگی یکی از بخش‌های کار مرمت است ولی گویا اساتید، همرنگی بلد نیستند که چنین فاجعه‌ای به بار آمده است.
منتظر تاکید کرد: برای اقدام به همرنگ‌سازی استادکار و ناظر دلسوز لازم است، باور کنید این مسئله را برای خودم نمی‌گویم، پاهای بنده اجازه نمی‌دهد که حتی روی گنبد بروم اما استاد و ناظر دلسوز باید با هم مشورت کنند، با اهالی فن مشورت کنند و ترک را به‌صورت موضعی همرنگ کنند. لزوماً هم نباید همه قسمت‌ها را با هم همرنگ کنند بلکه باید جایی که کمرنگ است را پررنگ و جایی که پررنگ است را کمرنگ کنند.
رئیس سابق میراث فرهنگی اصفهان خاطر نشان کرد: این کار نباید این‌چنین ادامه پیدا کند و شیوۀ مرمت باید در بخش‌های دیگر گنبد تغییر کند. آقای رضایت استاد بسیار خوبی است، بنّای بسیار قابلی است، طاق زنی ماهر و درجه‌یک است، ازنظر نوسازی بسیار خوب است اما مرمتگر نیست بلکه نوساز است. موضوع مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به کشور هم کشیده شده ولی وقتی وزیر می‌گوید خوب است زیردستش دیگر حرف نمی‌زند! این سیستم فرمایشی است و این فرمان دادن‌ها به لایه‌های پایین هرم هم می‌رسد.
درباره جزییات مرمت گنبد اطلاعی ندارم
سید امیر مهرداد محمد حجازی، دانشیار دانشگاه اصفهان نیز در گفت و گو با ایسنا اظهار کرد: چون اطلاع ندارم که چه‌کارهایی برای مرمت گنبد شیخ لطف‌الله انجام‌شده است، نمی‌توانم نظر قطعی بدهم و قاعدتاً نسبت به این مسئله که از روغن روی آن استفاده‌شده یا نیز نظری ندارم. در این وضعیت هر چه بگویم منصفانه نیست. بهتر است اساتید شیمی درباره ترکیب روغن بزرک و اساتید مرمت درباره فعل‌وانفعال آن روی کاشی نظر بدهند چرا که بدون در نظر گرفتن این مؤلفه‌ها پاسخ‌هایی که دریافت می‌شود را نباید جدی گرفت.
نباید با آبروی این استادکار بازی می‌شد
همچنین، هوشنگ رسام، پیشکسوت مرمت کاشی‌کاری، معرق تراشی و مرمتگر گنبد شیخ لطف‌الله در دهه شصت به ایسنا گفت: کار گنبد شیخ لطف‌الله معرق است و در آن از کاشی و آجر استفاده‌شده. زمینۀ کرم را آجر تشکیل می‌دهد و نقوش اسلیمی و گردش گل‌وبته را کاشی‌های لعاب‌دار. استاد رضایت که مرمت این گنبد را برعهده‌گرفته، یکی از بهترین بناهای اصفهان است که در طاق زنی، رسم بندی و قطار بندی رو دست ندارد اما اینکه روی چه حسابی از ایشان برای کاری که تخصصشان نبوده استفاده کرده‌اند، مسئولان پایگاه جهانی نقش‌جهان باید پاسخگو باشند. این استاد عظیم‌الشأن، معرق تراش نبوده و به همین دلیل وقتی نره ها را روی قالب چیده، بین این‌ها فاصله افتاده.
وی ادامه داد: کاشی نره عرض و طول پنج در ۱۵ دارد و معرق، مثل پازل است که فقط یک مو بین دو قسمت آن باید مشخص باشد اما زمانی که این کاشی‌ها روی گنبد سوار می‌شود، تیم مرمتی متوجه می‌شوند که فاصله‌هایی از نیم میل تا یک سانت و دو سانت به وجود آمده است. به همین خاطر دوباره گچ درست کرده و به اصطلاح بناها آن را کف مال کرده‌اند. یعنی از بالا تا پایین را با دست گچ کشیده‌اند و تصویر آقای رضایت حین انجام این کار ثبت‌شده است. این کار درزها را پر کرده اما وقتی با گونی و آب روی آن را کشیده‌اند کامل پاک نشده چرا که گچ‌ها خورد آجر رفته بوده است. چیزهایی که من می‌گویم بر اساس گفته‌های خودشان است و اعتقاد هم دارند که این عجیب نیست و کف مال را همه‌جا استفاده می‌کنند. به‌هرحال وقتی به آن روش موفق نشده‌اند سطح را پاک کنند از برس سیمی استفاده کرده‌اند! شما یک میخ را روی آجر خانه بکشید تا متوجه بشوید که با انجام این کار چه تغییر رنگی پیدا می‌کند.
این پیشکسوت معرق تراشی خاطر نشان کرد: خامه آجر وقتی در کوره ۶۰۰ تا ۷۰۰ درجه حرارت می‌بیند رطوبت و برودت آن خارج می‌شود و روی آجر قرار می‌گیرد. این یک لایه طبیعی فطری برای حفاظت از آجر است که اگر روی آن برس سیمی بکشند سفید می‌شود. این کار را انجام داده‌اند و زمینه سفید شده است. وقتی متوجه تغییر رنگ شده‌اند از یک لایه که ممکن است رزین باشد یا روغن یا همان مواد نانو استفاده کرده‌اند و به‌این‌ترتیب حتی کاشی‌های لعاب‌دار و گردش اسلیمی‌ها هم رنگ اصلی خود را ازدست‌داده و مات شده‌اند. شنیده‌ام که جنس این ماده روغن بزرک بوده و اگر روغن باشد، سریع عوامل جوی را جذب می‌کند و در آینده رنگ کار به سیاهی می‌زند؛ ضمن اینکه روغن یا هر چیز دیگری تنفس گنبد را دچار مشکل می‌کند و در آینده ضربه جبران‌ناپذیری به آن وارد می‌کند.
مرمتگر گنبد شیخ لطف الله در دهه شصت یادآور شد: ناظر پروژه مرمت مصاحبه کرده و گفته به من گفتند استادی را می‌آوریم که به ناظر نیازی نداشته باشد! مگر چنین چیزی ممکن است؟ نباید قوانین را زیر پا گذاشت. در دوره‌های قبل برای مرمت گنبد شیخ لطف‌الله همیشه سراغ متخصص این کار می‌رفتند و او خودش یک کادر متخصص دیگر را گرد هم می‌آورد و کار را شروع می‌کردند.
وی افزود: ازآنجاکه دهه شصت روی این گنبد کار کرده‌ام باید بگویم بیشتر کاشی‌های آن صفوی است چون هر بار به‌صورت موضعی مرمت‌شده است. کاشی‌های گنبد شیخ لطف‌الله بی‌نظیر است چون رنگ معدنی که از سرب، قلع و مس گرفته و با لعاب شیشه مخلوط شده را دارد. این رنگ نه پوسته‌پوسته می‌شود و نه عوامل جوی بر آن اثر دارد درحالی‌که رنگ شیمیایی هیچ‌یک از این خاصیت‌ها را ندارد. در اصفهان آقای موسوی زاده تنها کسی است که رنگ معدنی روی کاشی می‌زند و باید پرسید آیا در بخش نوسازی شده کاشی‌های گنبد شیخ لطف‌الله از همین رنگ معدنی استفاده کرده‌اند یا شیمیایی؟
رسام تاکید کرد: اداره کل میراث فرهنگی اصفهان باید پیش از مرمت، نقشه راه و طرح مطالعاتی‌ای را تهیه می‌کرد، همه جوانب کار را بررسی می‌کرد و از استادکاران متخصص مشورت می‌گرفت، بعد کار را به یک کاردان می‌سپرد نه اینکه استاد بزرگی مثل آقای رضایت را که سررشته مرمت معرق ندارد وارد این کار کند و به آبروی هفتاد ساله ایشان لطمه بزند.
