طبق گفته مورخان در دوران سلجوقی اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده‌ای از این افراد به علت جنگ‌های رخ داده در این مقطع زمانی در برخی از استان‌ها از جمله زنجان ساکن می‌شوند از همین رو احتمال بر این می‌رود که هنر ملیله در سال پنجم هجری قمری در زنجان رواج یافته است.
سابقه ملیله کاری در زنجان از قرن دهم هجری، به بعد روشن و مشخص است تا آنجا که فردریک ریچارد، مستشرق اروپایی، در سفر نامه خود می‌نویسد: شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره و ملیله کاری این شهر پر زرق و برق است.
امروزه آثار ارزشمندی از هنر ملیله دوران قبل در قالب سر قلیان؛ گیره استکان؛ سینی؛ گوشواره؛ سینه ریز موجود است که در موزه‌ها و یا در نزد افراد به‌صورت خانوادگی نگهداری می‌شود.
اجرای نقوش ظریف در هنر ملیله و بکارگیری طرح‌های اسلیمی و منظم از جمله شعمدانی‌ها؛ ظروف نقره‌ای؛ سرویسهای چایخوری بسیار زیبا؛ گلدان و ... تنها نمونههایی از هنر ملیله در استان زنجان است.
در صنعت ملیله کاری، استاد کار پس از ذوب شمش، آن را از قالب مخصوص عبور داده و مفتول‌هایی به قطر یک سانتی متر تهیه می‌کند که این مفتول‌ها نیز با ادامه عملیات دستی، به سیم‌های نقره‌ای با قطر یک میلیمتر تبدیل و آماده ملیله سازی می‌شود.
با نشاندن این سیم‌ها در قالب‌هایی که معمولا از تخته و موم ساخته می‌شود و دادن طرح‌ها و اشکال متنوع به آن، تار‌های نقره‌ای در اثر حرارت و براده مس به هم متصل می‌شود و سپس بصورت انواع ظروف در می‌آید. چکش کاری، حرارت دهی، نورد کشی، مفتول کشی، حدیده کاری و قالب بندی، از جمله کار‌هایی است که توسط استادکار در صنعت ملیله سازی انجام می‌شود.
قدمت هنر ملیله کاری به دوران سلجوقی باز می‌گردد
یحیی رحمتی مدیرکل میراث فرهنگی استان زنجان، گفت: قدمت هنر ملیله کاری به دوران سلجوقی باز می‌گردد. با اینکه سندی درباره قدمت ملیله در زنجان نیست، اما بر حسب شواهد موجود این هنر از دوره صفوی به اوج خود می‌رسد و تا به امروز ادامه دارد.
او با بیان اینکه ملیله یکی از هنر‌های بسیار اصیل و ظریف است افزود: صنایع هنری نشانگر ذوق، سلیقه و تولیدات فرهنگی تاریخی هرملتی محسوب می‌شود.
رحمتی گفت: تنوع صنایع‌دستی در هر منطقه یا کشوری نشانگر ذوق و سلیقه مردمان آن دیار است و زنجان جزو شهر‌هایی است که تنوع صنایع‌دستی بالایی دارد و این تنوع باعث قدرتمندی ارتباط با محصول و خرید در سطوح مختلف شده است. مدیرکل میراث فرهنگی استان گفت: ملیله جزو فاخرترین صنایع‌دستی ایرانی است و به‌واسطه اینکه از نقره ۹۹/۹۹ عیار که اصطلاحا ۱۰۰ گفته می‌شود ساخته می‌شود.
رحمتی ادامه می‌دهد: هرچقدر عیار نقره بالاتر باشد ظرافت محصول‌های تولیدی و خروجی بالاتر خواهد بود و عیار بالای نقره باعث ظرافت و تنوع محصولات ملیله می‌شود.
او افزود: امروزه به‌واسطه اینکه گسترۀ محصولات مربوط به این هنر بیشتر شود، محصولات ریز وخرد مثل جواهرات اعم از گردن‌آویزها، گوشواره‌ها دستبند‌ها ... توسط استادکاران این رشته تولید می‌شود درحالی‌که در سال‌های گذشته تولیدات این رشته بیشتر در قالب محصولات بزرگ مثل ظروف و امثال آن بوده است که به دلیل قیمت تمام‌شده مخاطب و مشتریان محدودی داشته است که در ساله‌های اخیر با ابتکار هنرمندان این رشته باعث افزایش تعداد مشتریان شده است.
او تصریح کرد: حالا زنجان با این خصوصیات و ویژگی‌های تاریخی به‌عنوان شهر ملی ملیله انتخاب شد.
۲۰۰ نفر در حوزه ملیله در زنجان فعالیت دارند
مدیرکل میراث فرهنگی استان با اشاره به سفر رئیس شورای جهانی صنایع‌دستی در منطقه آسیا اقیانوسی به زنجان گفت: در این سفر موافقت اولیه با شهر جهانی ملیله اعلام شد؛ که این موضوع دستاوردی بزرگی برای استان محسوب می‌شود.
او ادامه داد: امیدوار هستیم با ثبت زنجان به‌عنوان شهر جهانی ملیله بتوانیم دستاورد‌های هنری و ارزشمند این هنر اصیل را که به‌عنوان یک فناوری بومی برای زنجان شمرده می‌شود را حفظ کنیم و به‌عنوان یک مبدأ جغرافیایی اثر در تولید این محصول همیشه صاحب‌امتیاز باشیم.
رحمتی ادامه داد: در حال حاضر نزدیک به ۱۲۰ کارگاه به‌صورت تک نفره یا انفرادی فعال‌اند و بیش از ۲۰۰ نفر در این حوزه به‌صورت تمام‌وقت و پاره‌وقت مشغول هستند.
او همچنین یادآور شد: اگر زنجان به‌عنوان شهر جهانی ملیله تبدیل شود یکی از مزیت‌های آن این خواهد بود که شورای جهانی صنایع‌دستی خود به تبلیغ این شهر به‌عنوان مرکز تولید صنایع‌دستی ملیله اقدام خواهد کرد و اینکار کمک به رونق تولید و فروش محصولات ملیله زنجان خواهد کرد.
زنجان شهر ملی ملیله
الناز خدایی فرد معاون صنایع‌دستی استان زنجان نیز گفت: ملیله زنجان فاخرترین صنایع‌دستی استان است که با نقره تهیه می‌شود و ویژگی‌های خاصی آن را با ملیله‌های دیگر استان‌ها متفاوت کرده است که از جمله این ویژگی‌ها عیار و خالص بودن آن و همچنین نقوش و ریز نقش‌هایی که در ملیله زنجان استفاده می‌شود.
او ادامه داد: ملیله زنجان در دهه ۵۰ و ۶۰ باوجود استاد کاظمیان مقدم که به پدر ملیله سازی نوین ایران مشهور است اوج گرفت و با پرورش شاگردانی ماهر که در حال حاضر هرکدام برای خود اساتید به نامی هستند ملیله زنجان قوت بیشتری گرفت.
او افزود: زنجان در تولید محصولات فلزی و فلزکاری که چاقو، مس و ملیله زیرمجموعه‌های آن هستند نام‌آور است و این استان ازنظر حجم تولید محصولات فلزی در کشور رتبه اول را دارد.
خدایی فرد با بیان اینکه ملیله یکی از فاخرترین صنایع‌دستی فلزی است گفت: یک قرار نانوشته بین هنرمندان ملیله کار زنجان در حفظ اصالت محصولات ملیله زنجان وجود دارد که باوجود طراحی‌های نوین و جدید و همچنین تنوع در محصولات آن اصالت محصول ملیله زنجان همچنان حفظ‌شده است.
معاون صنایع‌دستی میراث فرهنگی استان ادامه داد: به‌عنوان‌مثال هنرمندان زنجانی هرگز به‌منظور ارزانی و افزودن گسترۀ مشتری مس یا آلیاژ‌های دیگر را وارد این هنر نکردند تا این محصول اصالت خود را همچنان حفظ کند و این باعث شد که ما زنجان در تیر ماه سال ۹۷ به‌عنوان شهر ملی ملیله ثبت شد.
او ادامه داد: قدم بزرگ‌تر این است که بتوانیم زنجان را به‌عنوان شهر جهانی ملیله در دنیا مطرح کنیم. مزیت بزرگ این اقدام برندسازی این محصول است که می‌تواند مزایایی بزگی برای استان به همراه داشته باشد.
او با بیان اینکه با راه‌اندازی خانه ملیله در سال فضای توسعه، ترویج و آموزش این هنر فراهم خواهد شد افزود: مشتریان عمده ملیله زنجان بازار تهران است که کار خریداری و پخش را انجام می‌دهند.
خدایی فرد گفت: صادرات صنایع‌دستی در کل به‌صورت چمدانی است و چون از گمرک انجام می‌شود به‌صورت کامل رصد این صنایع را خریداری و از کشور خارج می‌کنند یا ایرانی‌هایی که به‌عنوان سوغات یا برای فروش این‌ها را خارج می‌کنند و جدای از این‌ها یک سری از صنعتگران و هنرمندان ما به‌صورت مستقیم برای خود صادراتی را دارند که معمولا به کشور‌های اروپایی و حاشیه خلیج‌فارس و کشور‌های آمریکایی صادر می‌شود.
هنری که چشم را می‌نوازد
شجاعی یکی از استادکاران به نام ملیله زنجان گفت: من این هنر را نزد استادکاران همچون کاظمیان و مهاجری آموختم و با علاقه‌ای که به این هنر داشتم آن را به جد دنبال کردم تا اینکه در سال ۷۷ به‌طور مستقل خود صاحب کارگاه شدم.
او افزود: به‌طورکلی 8 نفر در این کارگاه به‌صورت حرفه‌ای فعالیت می‌کنند.
شجاعی ادامه داد: استان‌های بزرگ همچون تبریز، تهران، همدان، مشهد، شیراز، اصفهان از خریداران ملیله زنجان هستند.
او افزود: در گذشته خود از صادرکنندگان ملیله به خارج از کشور بودم ولی هم‌اکنون به علت تحریم‌های اقتصادی و افزایش دلار و هزینه‌های تولید و گران شدن نقره صادرات این هنر کاهش‌یافته است.
