پلاسما‌درمانی برای کاهش مرگ‌های کووید-۱۹ چقدر موثر بوده است؟

روزنامه همشهری نوشت: با گذشت بیش از ۱۵‌ماه از شیوع کرونا در ایران، دانشمندان پزشکی، هنوز به هیچ راه‌حل قطعی برای درمان این بیماری دست پیدا نکرده‌اند. دارو‌های تجویز شده، همان‌هاست که در ابتدای شیوع توصیه می‌شد و قبلا برای بیماری‌های ویروسی مشابه، کاربرد داشت؛ دارو‌هایی که گاهی منجر به درمان می‌شود و گاهی هم بیمار را در روند بیماری، تنها می‌گذارند تا جان دهد.
یکی دو‌ماه از شیوع کرونا نمی‌گذشت که روش درمانی پلاسما‌درمانی برای درمان بیماران مبتلا به کرونا در دنیا مطرح شد؛ نخستین بار، چین و پس از آن، آمریکا از این روش درمانی استفاده کرد. همان موقع اعلام شد که استفاده از این روش در درمان بیماران مبتلا به کرونا تأثیرگذار است. کمی بیش از یک‌ماه از شیوع رسمی این ویروس در ایران نگذشته بود که بیمارستان مسیح دانشوری، در هفتم فروردین از طریق سازمان انتقال خون، از این روش درمانی استفاده کرد.
در این روش، آنتی‌بادی یا پادتن ایجاد شده در بدن بهبود یافته‌های کرونا، از طریق خون برداشته و مورد‌آزمایش قرار می‌گیرد و در نهایت آنتی‌بادی‌های محافظ تصفیه و به بدن بیمار تزریق می‌شود. با اینکه این روش از شهریور سال گذشته، مورد‌تأیید سازمان غذا و داروی آمریکا قرار گرفته، اما سازمان بهداشت جهانی مرداد همان سال، برخلاف این سازمان، نسبت به استفاده از این روش درمانی، هشدار داد و اعلام کرد که این روش درمانی هنوز مراحل آزمایش تجربی خود را با موفقیت سپری نکرده است.
با این همه، اما از چند‌ماه قبل از آن، در ایران از این روش هر چند به‌صورت کاملا محدود برای درمان گروهی از بیماران استفاده می‌شود. ۲۷ فروردین سال قبل، پلاسما‌درمانی روی ۲۰۰ بیمار مبتلا به کرونا مورد‌آزمایش قرار گرفت. نتایج آزمایش نشان داد که تعدادی از بیماران بدحال، با این روش بهبود یافته‌اند.
هر چند که تاکنون وزارت بهداشت به‌طور مشخص نتایج آزمایش پلاسما را تأیید نکرده، اما مجوز استفاده از این روش علاوه بر تهران برای شهر‌هایی مانند اصفهان، اردبیل، قم و مشهد هم صادر شده است. با این حال، اما متخصصان عفونی، نظرات متفاوتی نسبت به استفاده از این روش درمانی دارند.
شروین شکوهی، فوق‌تخصص بیماری‌های عفونی و رئیس بخش عفونی بیمارستان لقمان درباره استفاده از این روش برای درمان بیماران مبتلا به کرونا، می‌گوید: «در این بیمارستان از چنین روشی برای درمان بیماران مبتلا به کرونا استفاده نمی‌شود، چرا که تأثیری بر روند درمان ندارد و در هیچ جای دنیا هم پیشنهاد نمی‌شود.»
او به این نکته اشاره می‌کند و آن اینکه، این روش درمانی باید در مراحل نخست بیماری و زمانی که بیمار وارد فاز وخیم بیماری نشده است، مورد‌استفاده قرار گیرد. اما با توجه به عوارضی که دارد، بهتر است استفاده نشود: «در آمریکا بخش‌هایی از پلاسما به نام مولکول آنتی‌بادی را به بیمارانی که بدحال نیستند تزریق می‌کنند. اما استفاده آن برای بیماران بدحال توصیه نمی‌شود، چرا که ممکن است منجر به وخامت حالشان شود.»
این نظر محمدرضا صالحی، فوق‌تخصص بیماری‌های عفونی بیمارستان کامکار قم هم هست. او می‌گوید که دیگر از این روش درمانی استفاده نمی‌شود، چرا که بیشتر مقالات و تجربه‌ها نشان داده که درمان پرعارضه‌ای است و نتیجه‌ای ندارد.
بسیاری از متخصصان عفونی، استفاده از پلاسما‌درمانی را روش درمانی شکست‌خورده‌ای می‌دانند، اما سعید محمدی که معاون فنی و فناوری‌های نوین سازمان انتقال خون ایران و متخصص طب انتقال خون است، نظر متفاوتی دارد. او تأکید می‌کند که اگر از این روش به موقع در بیمارستان‌ها استفاده شود، می‌تواند باعث کاهش مرگ‌ومیر بر اثر ابتلا به کرونا شود.
وی افزود: مهم‌ترین مشکل در پلاسما‌درمانی این است که برخلاف کشور‌های دیگر که دنبال درمان‌هایی هستند که علاوه بر اثربخشی، نفع اقتصادی هم داشته باشد، در ایران به این موارد توجه نمی‌شود. با همه تلاش‌ها و برگزاری وبینار‌های داخلی و خارجی توسط سازمان انتقال خون در این زمینه، باز هم استقبال لازم از آن صورت نگرفت. اصرار پزشکان اغلب استفاده از دارو‌هایی بود که تأییدیه و شواهد معتبری بر اثربخشی هیچ‌کدام از آن‌ها وجود نداشت. درصورتی که در کشور‌های دیگر، از این روش استقبال شد. مشکل دیگر برخی از افراد کادر درمان، هم این است که درمان با پلاسما را پس از به‌کار بردن تمام روش‌های درمانی دارویی و زمانی که بیمار کاملا بدحال است، استفاده می‌کنند، بنابراین طبیعی است که این روش درمانی نمی‌تواند مفید باشد. سازمان انتقال خون تمام تلاش خود را کرد تا بیمارستان‌ها از این فرصت استفاده کنند، اما تغییر فرهنگ افراد نیازمند کار زیربنایی است و آسان به‌نظر نمی‌رسد.
معاون فنی و فناوری‌های نوین سازمان انتقال خون ایران در خصوص اطلاع‌رسانی در این زمینه گفت: اطلاع‌رسانی اصلا در این‌باره ضعیف نبوده و از آغاز پلاسما‌درمانی سازمان انتقال خون چندین برنامه تلویزیونی و رادیویی در شبکه‌های پرمخاطب برای معرفی این روش درمانی داشته است. ضمن اینکه اطلاع‌رسانی در این‌باره در رسانه‌ها و فضا‌های مجازی هم به خوبی صورت گرفته است.
وی گفت:این روش درمانی موفقیت‌آمیز بوده و شکست نخورده، اما مشکل اینجاست که سازمان انتقال خون با تمام توان خود پلاسمای افراد بهبود یافته کرونا را تهیه کرد، اما با بی‌مهری‌های بسیاری مواجه شد؛ چون دانش طب انتقال خون در مراکز درمانی و بیمارستان به اندازه‌ای نیست که بتوانند تمام شرایط را برای بیماران درنظر بگیرند و اغلب یا از این روش درمانی استفاده نمی‌کنند یا هنگامی که مریض بسیار بدحال است، آن را امتحان می‌کنند. به همین دلیل فکر می‌کنند این روش درمان درست نیست، درصورتی که مشکل نوع درمان نیست بلکه استفاده نابه‌هنگام از آن است. می‌توان گفت داشتن مقاومت در برابر تغییرات و گرفتن موضع در برابر استفاده از روش‌های جدید درمان مانند پلاسما‌درمانی مانع از آن می‌شود که بتوانیم در این خصوص موفق عمل کنیم.
محمدی وضعیت پلاسما درمانی در بیمارستان‌ها بیان کرد: هم‌اکنون زیرساخت‌های این روش درمانی موجود است و ما مشغول فعالیت در این مورد و ارائه پلاسما به مراکز درمانی متقاضی هستیم؛ مثلا هنوز در خراسان‌جنوبی و استان اصفهان همکاران پزشکمان، دانش خوبی درباره پلاسما‌درمانی دارند و کادر درمان از این روش درمانی استقبال می‌کنند. اما باید توجه داشته باشیم مثل هر داروی دیگری که زمان استفاده از آن مهم است، پلاسما هم اگر در زمان خودش انجام شود حتما مؤثر است. در این صورت، استفاده به‌موقع از آن هیچ عوارضی نخواهد داشت.
کسانی که می‌خواهند پلاسما اهدا و دریافت کنند باید چه شرایطی داشته باشند؟
معاون فنی و فناوری‌های نوین سازمان انتقال خون ایران خاطر نشان کرد: شرط نخست برای فرد اهدا‌کننده پلاسما این است که باید ۲۸ روز از نخستین نشانه‌های شروع بیماری او گذشته باشد. این فرد می‌تواند به مراکز انتقال خون مراجعه کند که تمام استانداردها، تست‌ها و مراحل کار هم همان کار‌هایی است که برای اهدای خون انجام می‌شود به اضافه ۲ تست دیگر برای تعیین میزان آنتی‌بادی در خون فرد و سنجش عیار آن. پس از آن پلاسما‌های موجود شناسنامه‌دار با توجه به درخواست مراکز درمانی در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرند.
وی عنوان کرد: آمار دقیقی از تعداد بیماران بهبود یافته مبتلا به کرونا توسط پلاسما‌درمانی وجود ندارد. چرا که وقتی پلاسما در اختیار مراکز درمانی قرار می‌گرفت، به‌دلیل شلوغی این مراکز برای مراجعه بیماران مبتلا به کرونا در بازگرداندن فرم‌های ثبت اطلاعات ارائه شده و ارزیابی بالینی اهمال و تعلل می‌شد. ولی به‌طور کلی می‌توان گفت حدود ۶۰ درصد ۱۷ هزار واحد پلاسما داده شده برای بیماران مبتلا به کووید- ۱۹، مصرف شد، باقی‌مانده آن هم در اختیار مراکزی که متقاضی دریافت آن باشند، قرار خواهد گرفت. اگر درنظر بگیریم ۹ هزار واحد از ۱۷ هزار واحد پلاسمای ارائه شده به مراکز درمانی استفاده شده باشد، می‌توان گفت کمتر از ۶ هزار فرم ثبت اطلاعات بالینی به سازمان انتقال خون برگشت. اما ارزیابی ۵ هزار فرم جمع‌آوری شده از مراکز درمانی نشان داد که اثربخشی بالینی بیش از ۶۰ درصد بیمارانی که در ۵ روز اول بستری بیماران مبتلا به کووید در بیمارستان پلاسما دریافت کرده بودند بسیار بالا بوده است. موضوع مهم دیگر این است که اگر این بیماران به موقع پلاسما دریافت می‌کردند علاوه بر تأثیر بر روند بهبود بیماری، افراد کمتر به ماندن در بیمارستان و مصرف دارو‌های اضافی نیاز پیدا می‌کردند. به این ترتیب هم جان این گروه از بیماران نجات پیدا می‌کرد و هم جلوی تحمیل هزینه‌های اضافی به بخش درمان گرفته می‌شد.