نگاهی به آنوبیس؛ خدای اسرارآمیز دنیایِ زیرین در مصر باستان

فرادید| «آنوبیس» مانند بیشتر خدایان مصری، خدایی پیچیده با ارتباطات گوناگون بود که اهمیت و حوزه‌های نفوذ او از دوران سلسله‌های اولیه تا دوره‌های یونانی-رومی تغییر کرد و تکامل یافت. آنوبیس خدای اصلی مرگ در مصر باستان و یکی از قدیمی‌ترین ایزدان شناخته‌شده بود، اما بعدها این جایگاه را به اوزیریس واگذار کرد و بیشتر به عنوان خدایی مرتبط با مومیایی کردن شناخته شد. 

به گزارش فرادید، امروزه او بیش از همه برای نقشش در افسانه اوزیریس و اهمیتش در آیین‌های تدفین که تضمین‌کننده ادامه زندگی پس از مرگ برای مصریان باستان بود، شناخته می‌شود.

مبدا پرستش آنوبیس

جعبه تشییع جنازه که هوروس و آنوبیس را نشان می‌دهد (مصر بطلمیوسی، ۳۳۲-۳۰ پیش از میلاد، موزه لوور) 

آنوبیس یکی از قدیمی‌ترین خدایان مصر باستان بود که ابتدا به شکل شغالی در تصاویر نمایان می‌شد و بعدها به صورت خدایی با سر شغال انسان‌وار تصویر شد. ارتباط او با شغال‌ها به دلیل حضور این حیوانات در اطراف گورستان‌ها و تغذیه از اجساد نیمه دفن‌شده بود. این تصویر از آنوبیس ممکن است به دلایل مذهبی برای کنترل این رفتار یا تسلی خانواده‌ها ایجاد شده باشد. 

استلا یا سنگ یادبود نوازنده سیسترم، وِدجاشو که آنوبیس و اوسیریس را نمایش می‌دهد (مصر بطلمیوسی، قرن ۲ پیش از میلاد، موزه هنر متروپولیتن) 

آنوبیس به رنگ سیاه نمایش داده میشد که نماد خاک حاصل‌خیز نیل بود، رنگی که به چرخه تولد، مرگ و تجدید حیات مرتبط بود. نام «آنوبیس» از یونانی‌ها گرفته شده، اما در مصر باستان او را «آنپو» یا «اینپو» می‌نامیدند. او در ابتدا خدای اصلی مردگان در مصر علیا بود، اما بعدها اسطوره او با اسطوره اوسیریس ترکیب شد و به خدای مومیایی‌سازی و آیین‌های تدفین تبدیل شد. 

آنوبیس همچنین ارتباط نزدیکی با خدای دیگری به نام وِپواوِت داشت که ابتدا مسئولیت مشابهی در آیین‌های تدفین و هدایت مردگان داشت و در تاریخ مصر صفات وِپواوِت تا حد زیادی توسط آنوبیس به عهده گرفته شد. 

اساطیر آنوبیس

اسطوره‌شناسی مصری پیچیده است زیرا بر اساس یک نسخه پذیرفته‌شده واحد از رویدادها بنا نشده است. چندین اسطوره متناقض می‌توانند هم‌زمان پذیرفته شوند و اسطوره‌شناسی آنوبیس نمونه‌ای از این موضوع است. آنوبیس بیشتر به خاطر نقش خود در جهان پس از مرگ که برای اوزیریس ایجاد شد، شناخته می‌شود، اما نقش او در نسخه‌های مختلف این اسطوره متفاوت است. داستان‌های مختلفی درباره تولد آنوبیس وجود دارد. در برخی نسخه‌ها، ایزیس در جستجوی قطعات بدن شوهرش اوزیریس، نوزاد رها شده‌ای به نام آنوبیس را پیدا می‌کند. او متوجه می‌شود خواهرش نفیثیس از ترس شوهرش ست، اوزیریس را رها کرده است. در برخی روایت‌ها گفته می‌شود آنوبیس فرزند رع و هسات یا ست بوده و توسط ایزیس ربوده شده است. برخی دیگر معتقدند مادر واقعی آنوبیس باستت بوده است.

صرف نظر از شرایط تولد آنوبیس، او نقش اساسی در افسانه اوزیریس دارد. او به توسعه روش مومیایی کردن کمک کرد و مراسم «گشودن دهان» را انجام داد که سبب شد اوزیریس نخستین مومیایی شود.

پاپیروس ژومیلاک، مصر بطلمیوسی، حدود ۳۳۰-۳۰ پیش از میلاد

در برخی روایت‌ها، آنوبیس جوان به ایزیس کمک می‌کند تا اوزیریس را مومیایی کند. در دیگر داستان‌ها، آنوبیس خداوندی تثبیت‌شده است و در متون هرم یوناس، به عنوان راهنما برای یافتن قطعات بدن اوزیریس عمل می‌کند. در پاپیروس جومیلاک، آنوبیس بارها ست را شکست می‌دهد که در تلاش بود بدن اوزیریس را بدزدد. در یکی از تلاش‌ها، آنوبیس ست را تعقیب کرده و او را عقیم می‌کند. در تلاش‌های دیگر، آنوبیس ست را شکست داده و پوست او را می‌پوشد.

این اسطوره‌ها گواه اهمیت آنوبیس در مذهب مصر باستان و ارتباط نزدیک او با مرگ و زندگی پس از مرگ هستند. 

نقش آنوبیس در زندگی پس از مرگ

صحنه‌ای از پاپیروس آنی که نشان‌دهنده «وزن کردن قلب» است، اقصر، مصر، حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد

آنوبیس نقش بسیار مهمی در باورهای مصریان باستان درباره زندگی پس از مرگ داشت. او خدای مومیایی‌سازی و نگهبان مردگان بود و در مراسم تدفین و مراسم‌های پس از مرگ نقش داشت. کشیش‌ها هنگام آماده‌سازی بدن متوفی برای دفن، ماسک‌های آنوبیس می‌زدند و از گیاهان معطر در این فرایند استفاده می‌کردند تا به آنوبیس کمک کنند ارواح را هدایت کند. 

مجسمه‌ای از آنوبیس، مصر بطلمیوسی، حدود ۳۳۲-۳۰ پیش از میلاد

آنوبیس نخستین خدایی بود که پس از مراسم تدفین، متوفی را به دنیای زیرین می‌برد و به تالار حقیقت راهنمایی می‌کرد. در مراسم «وزن کردن قلب» که در آن قلب متوفی با پر ماعت وزن می‌شد، آنوبیس کمک می‌کرد ارواح به دنیای بعدی وارد شوند. اگر قلب متوفی سبک بود، او به زندگی پس از مرگ می‌رفت، اما اگر قلبش سنگین بود، توسط هیولای آموت بلعیده می‌شد و روحش از بین می‌رفت. 

داستان دو برادر

پاپیروس دوربینی، مصر دوران دودمان نوزدهم، حدود ۱۲۹۲-۱۱۸۹ پیش از میلاد

داستان با زندگی برادران نیمه‌الهی در یک مزرعه آغاز میشود که همراه همسر آنویس زندگی میکنند. اینجا تفاوت سنی موجب می‌شود این زوج بیشتر مانند والدین با باتا رفتار کنند. در غیاب آنوبیس، همسرش تلاش می‌کند باتا را فریب دهد، اما وقتی باتا با خشم او را پس می‌زند، همسرش به آنوبیس می‌گوید باتا به او حمله کرده است. آنوبیس در پی انتقام می‌خواهد باتا را بکشد، اما باتا بی‌گناهی خود را ثابت می‌کند و برای اثبات آن، آلت تناسلی‌اش را قطع کرده و به دریاچه‌ای می‌اندازد. 

آنوبیس به خانه بازمی‌گردد و همسرش را می‌کشد. در این میان خدایان از سر دلسوزی برای باتا همسری می‌سازند، اما متأسفانه همسرش او را بخاطر یک فرعون ترک می کند. باتا حیله‌گرانه خود را به شکل درخت در می‌آورد و همسرش دستور قطع درخت را می‌دهد. اما به دستور او، یک تکه چوب به دهان همسرش پریده و او را باردار می‌کند و باتا از او متولد می‌شود. پس از به تخت نشستن، باتا بردارش را به جانشینی منصوب کرده و دو برادر دوباره به عنوان دو دوست با هم متحد می‌شوند

نیم‌تنه ستلی دوم، مصر دوره پادشاهی نو، حدود ۱۲۰۰–۱۱۹۴ پیش از میلاد

این داستان یک طعنه سیاسی در نظر گرفته می‌شود و رابطه میان پادشاهی و الوهیت را نشان می‌دهد. 

آنوبیس پس از مصر

مجسمه مرمری از آنوبیس با لباس رومی، رومی، حدود قرن ۱-۲ میلادی

در دوران پس از مصر باستان، به ویژه در دوره‌های یونانی و رومی، آنوبیس بیشتر با جادوگری و ارتباط با مردگان مرتبط شد. او در این دوران با خدای یونانی هرمس ترکیب شد و به‌عنوان «هرمانوبیس» شناخته شد، خدایی که ارواح را به دنیای زیرین هدایت می‌کرد. آنوبیس در دنیای رومی تا قرن دوم میلادی پرستیده می‌شد و معمولاً روی جواهرات و طلسم‌ها نقش می‌بست. نام او در آثار نویسندگان رومی نیز ذکر شده است. 

سنگ قیمتی یونانی با تصویری از آنوبیس و واژه «تایکه» به معنای «خوش‌شانسی» که احتمالاً از آن به‌عنوان مهر مومی استفاده می‌شده، کارانیس، مصر، حدود قرن ۱ پیش از میلاد تا قرن ۱ میلادی

در دوران قرون وسطی، آنوبیس میان فیلسوفان و کیمیاگران محبوب بود، زیرا مصریان بطلمیوسی بسیاری از آموزه‌های کیمیاگری را ایجاد کرده بودند. با این حال، در دوران رنسانس، هرمس جایگزین آنوبیس شد. 

در فرهنگ پاپ، آنوبیس بیشتر به‌عنوان خدای شرور مردگان معرفی می‌شود، مثلاً در فیلم «مومیایی» یا بازی‌های ویدیویی. در سریال «خانه آنوبیس» نیز نفرینی به نام او وجود دارد که منجر به مرگ می‌شود.

مترجم: زهرا ذوالقدر