ده‌ها خسارت و صدمه پرورش "ماهی تیلاپیا" برای محیط زیست و سلامت مردم ایران

اصغر عبدلی، دکترای اکولوژی و عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی، از بین رفتن آبزیان بومی، کاهش کیفیت آب شرب در مخازن سدها و اثرات اقتصادی و اجتماعی را از جمله تبعات جبران‌ناپذیر "پرورش ماهی تیلاپیا" در کشورمان عنوان کرد.

دکتر عبدلی  با بیان اینکه زیستگاه اصلی تیلاپیا حوزه رود نیل واقع در آفریقا است، اظهار کرد: علت اینکه ماهی تیلاپیا به نقاط دیگری خارج از زیستگاه اصلی خودش منتقل شده این است که این ماهی می‌تواند تغییرات دما و شرایط سخت آب مانند کمبود اکسیژن، شوری زیاد و آلودگی‌ را تحمل و از انواع مواد غذایی در آب تغذیه کند.

وی افزود: در حالی که بسیاری از ماهیان بومی و برخی از ماهیان پرورشی مانند قزل‌آلا در آب آلوده دچار مرگ‌و‌میر می‌شوند، تیلاپیا می‌تواند در آب‌‌های آلوده دوام بیاورد و حتی  پرورش داده شود که در این صورت آلودگی‌ها جذب بدن ماهی می‌شود؛ به عنوان مثال این ماهی، در کشور چین در فاضلاب هم دوام می‌آورد! به عبارتی تیلاپیا یکی از مقاوم‌ترین ماهی‌ها نسبت به آلودگی است.

این عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی با بیان اینکه ماهی تیلاپیا به دلیل مقاومت زیاد می‌تواند در آب‌های آلوده یا لب‌شور ایران به حیات ادامه دهد، گفت: تیلاپیا در بسیاری از اکوسیستم‌های ما از جمله رودخانه‌ها و تالاب‌ها می‌تواند دوام بیاورد و پیوند بخورد؛ یکی از مهم‌ترین علل مقاومت تیلاپیا این است تخم‌ها را در دهانش نگاه می‌دارد. در نتیجه تخم‌ها از خورده شدن توسط سایر ماهی‌ها در امان می‌مانند. این رفتار ضریب بقای تیلاپیا را بالا می‌برد و راز افزایش انفجاری جمعیت تیلاپیا است؛ رفتاری که بسیاری از ماهی‌های ایران ندارند.

دکتر عبدلی سن بلوغ کم را یکی دیگر از دلایل افزایش سریع جمعیت تیلاپیا عنوان و تصریح کرد: تیلاپیا عموما در 4 ماهگی تولید مثل کرده و زادآوری بالایی دارد در نتیجه 4 ماه پس از تولد می‌تواند هزاران ماهی به وجود آورد؛ این در حالی است که اغلب ماهیان ایران در دومین یا سومین سال زندگی بالغ می‌شوند و اغلب تخم‌هایشان را در آب می‌ریزند که می‌تواند مورد تغذیه گونه‌هایی مثل تیلاپیا قرار گیرد!

این اکولوژیست به پیامدهای حضور ماهی تیلاپیا به عنوان یک گونه مهاجم در اکوسیستم‌ها اشاره کرد و گفت: این ماهی زمانی که در تالاب‌ها و رودخانه‌ها حضور پیدا می‌کند از منابع غذایی ماهی‌های بومی مانند جلبک‌ها و زئوپلانکتون‌ها استفاده می‌کند و باعث می‌شود جمعیت آبزیان محدود شود همچنین اگر تیلاپیا به مخازن آب شرب راه پیدا کند فضولاتش باعث رشد بیش از حد جلبک‌ها شده و کیفیت آب را پایین می‌آورد و از طرفی با رفتار تهاجمی، قلمروطلبی در دوره تولید مثل و استفاده از منابع تغذیه‌ای سایر آبزیان، گونه‌های بومی را وادار به ترک منطقه می‌کند.

وی با تاکید بر اینکه تکثیر و پرورش تیلاپیا در کشورهای دیگر به انقراض بسیاری از گونه‌های بومی منجر شده است، گفت: آسیب به جمعیت گونه‌های بومی و کاهش کیفیت آب شرب دو مورد از شاخص‌ترین تبعات تکثیر و پرورش تیلاپیاست و باور دارم حتی افرادی که می‌کوشند زمینه را برای پرورش تیلاپیا در 4 استان کشور فراهم کنند هم به این پیامدها واقف هستند زیرا می‌پذیرند که پرورش تیلاپیا در استان‌های شمالی کشور خطرناک است! سازمان حفاظت محیط زیست هم می‌گوید مجوز تکثیر و پرورش را برای مناطقی می‌دهیم که به آب‌های طبیعی راه ندارد! پس سازمان حفاظت محیط زیست هم پذیرفته که این گونه برای طبیعت خطرناک است!

دکتر عبدلی افزود: در پاسخ به برخی افراد که می‌گویند مگر تیلاپیا بال یا پا دارد که از این 4 استان مناطق مرکزی ایران به مناطق دیگر برود باید بگویم برای انتقال تیلاپیا به مناطق دیگر کشور نه بال لازم است نه پا؛ این ماهی را به سادگی در ظرف‌ حاوی اکسیژن قرار داده و به هر استانی که بخواهند منتقل و تکثیر می‌کنند و نظارتی هم وجود ندارد که جلوی کارشان را بگیرند؛ روی کدام کارگاه پرورش تیلاپیا نظارتی وجود داشته و چه کسی ضمانت می‌کند که این ماهی به اکوسیستم‌های طبیعی کشور و مخازن آب شرب منتقل نشود.

وی با اشاره به اینکه وزارت نیرو کتبا به سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرده که ورود تیلاپیا به مخازن آب سدها می‌تواند تهدیدکننده باشد، گفت: هم‌اکنون شاهدیم که این ماهی  به راحتی و بدون نظارت سازمان حفاظت محیط زیست یا شیلات در سطح کشور جابه‌جا می‌شود؛ از سوی دیگر مسئولان شیلات با بیان اینکه در تعداد زیادی از استان‌های کشور تیلاپیا به صورت غیرقانونی پرورش داده می‌شود از سازمان محیط زیست می خواهند که پرورش این ماهی در سایر استان‌ها هم مجوز صادر کند که این به معنی آن است که بپذیریم این گونه مهاجم و خطرناک به همه جای ایران منتقل شود!

عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: کیفیت گوشت ماهی تیلاپیا در مقایسه با ماهی‌هایی چون ماهی سفید، آزاد، قزل‌آلا، کیلکا بسیار پایین است و از میزان امگا 6 بیشتری به نسبت امگا 3 برخوردار است.

وی وارد کردن ماهی تیلاپیا به صنعت آبزی‌پروری کشور را فاقد هر گونه توجیه دانست و متذکر شد: می‌گویند می‌خواهند سرانه مصرف ماهی را بالا ببرند! اگر اینطور است چرا ماهی‌های خلیج فارس و دریای عمان را که بسیار با کیفیت هستند را می‌دهیم به کشتی‌های چینی و بعد برای مصرف مردم کشورمان، تیلاپیا که کیفیتش قابل قیاس با این ماهی‌ها نیست را پرورش می‌دهیم!

استاد پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی یادآور شد: 10 سال است که سازمان محیط زیست با دلایل قانونی و منطقی پرورش تیلاپیا را دارای پیامدهای جبران‌ناپذیر محیط زیستی دانسته و به دلیل آسیب‌هایی که در پی پرورش این گونه به اکوسیستم‌های آبی وارد می‌شود از صدور مجوز تکثیر و پرورش آن خودداری کرده زیرا با توجه به ماده 3 قانون حفاظت احیاء و مدیریت تالاب های کشور مصوبه شماره 14687/92 مورخ 4/2/96 مجلس محترم شورای اسلامی، «ورود گونه‌های غیربومی مهاجم و مضر به تالاب ها ممنوع می باشد» همچنین طبق بند 6 جدول 5 آیین نامه جلوگیری از تخریب و آلودگی غیرقابل جبران تالابها، مصوبه شماره 157407/ت 55096 مورخ 27/11/97 هیئت محترم وزیران، «وارد کردن گونه های غیربومی مضر گیاهی و جانوری» مصداق «اقدام منجر به تخریب و آلودگی غیرقابل جبران تالاب ها» قلمداد شده است.

وی ادامه داد: از سویی دیگر طبق جزء 2 بند ب ماده 42 آیین نامه اجرایی قانون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آبزی جمهوری اسلامی ایران مصوبه شماره 12340.ت 17925 ه مورخ 5/2/1378 هیئت محترم وزیران، «تشخیص گونه‌های آبزیانی که از سوی شیلات برای رهاسازی در منابع آبهای داخلی یا پرورش انتخاب شده‌اند، «از وظایف سازمان حفاظت محیط زیست می‌باشد» که در این راستا سازمان حفاظت محیط زیست طی اعلام رسمی در روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران به شماره 21309 مورخ 20/2/97، گونه‌های ماهیان غیربومی تیلاپیا را در «فهرست گونه‌های گیاهی و جانوری غیر بومی مضر به تالاب ها» قرار داده است!

دکتر عبدلی افزود: اما حالا بدون اینکه ارزیابی ریسک ورود یک گونه مهاجمانجام شده باشد شاهد صدور مجوز از طرف سازمان حفاظت محیط زیست و تکثیر و پرورش تیلاپیا توسط شیلات هستیم. در تمام دنیا وقتی می خواهند یک گونه مهاجم را وارد یک کشور نمایند ارزیابی ریسک انجام می شود آن هم در سطح ملی و اگر ریسک بالا باشد این کار را انجام نمی‌دهند؛ سؤال جامعه علمی کشور این است که نتیجه ارزیابی ریسک تیلاپیا کجاست؟

عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی در پایان گفت: ما در حالی که می‌توانیم ماهی خاویاری که بومی کشور است را پرورش دهیم و ارزآوری هم داشته باشیم تیلاپیا وارد کرده‌ایم که هم کیفیت گوشت پایین‌تری دارد و هم اکوسیستم‌های آبی ما را تهدید می‌کند؛ چرا کشور ایران که روزگاری و بهترین تولید‌کننده خاویار در دنیا بود الان این جایگاه را به چین داده است!  بسیاری از کشورها تجربه تلخ ورود تیلاپیا را به اکوسیستم‌های آبی چشیده‌اند و ما باید از تجارب آنها استفاده کنیم اما در حالی که آزموده را آزمودن خطاست، حالا شیلات می خواهد در استخرهای خاکی در بافق بدون هیچ توجیهی تیلاپیا پرورش دهد.

وی تصریح کرد: منطقه‌ای با حدود 3200 میلی‌متر تبخیر و کمتر از 100 میلی‌متر بارندگی در سال که در آن دشت‌ها درحال فرو نشست هستند و چاه‌ها به دلیل پایین رفتن سطح آب روز به روز عمیق‌تر می‌شوند؛ آنوقت می‌خواهند در استخر‌های خاکی با این میزان تبخیر این گونه را پرورش دهند آیا قیمت واقعی آب در این مناطق محاسبه شده است؟ کدام توجیه اقتصادی و زیست محیطی برای این کار وجود دارد؟ باید به چه کسی بگوییم که اهمیت این منابع آب به مراتب بیشتر و استراتژیک تر از چند کیلو ماهی است!