پیوند عضو یعنی اینکه تمام یک عضو یا بخشی از یک عضو را از بدن فردی زنده یا فوت شده خارج کنند و در بدن فرد دیگری بگذارند، هدف از پیوند، جایگزین کردن یا ترمیم عضو صدمه‌دیده یا از کارافتاده در شخص گیرنده است. پیوند موفق انسان به انسان سابقه‌ای نسبتاً طولانی در زمینه مهارت‌های کاربردی دارد که این مهارت‌ها مدت‌ها پیش از تشخیص لزوم مراقبت‌های بعد از پیوند کشف شده‌اند. پس زدن و عوارض جانبی راه‌های جلوگیری از پس زدن عضو (به خصوص عفونت و نفروپاتی) همیشه مشکلاتی مهم در این موضوع بوده‌اند.
سه استان ایران بالاترین شاخص اهدای عضو را دارند
پیوند اعضا در ایران ظرف ۴۰ سال اخیر به گونه‌ای بوده است که هم اینک دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، مشهد و شیراز بالاترین شاخص اهدای عضو را در کشور دارند.
در این میان در حالی شاخص کنونی اهدای عضو (پی. ام. پی) تنها در دانشگاه علوم پزشکی مشهد ۲۱ اهدا به ازای یک میلیون نفر جمعیت می‌باشد که همین شاخص در کشورهای آمریکایی و اروپایی ۲۵ اهدا به ازای یک میلیون نفر جمعیت است.
نخستین پیوند عضو به معنای جایگزینی یک عضو با عضو مشابه، سال ۱۳۱۴ با انجام پیوند قرنیه در تهران و نخستین پیوند کلیه سال ۱۳۴۷ در شیراز صورت گرفت. همچنین تا سال ۱۳۵۷ نزدیک به ۸۰ مورد پیوند کلیه در ایران انجام شد. اما واقعیت این است که همه این اقدامات منوط به مهارت پزشکانی متعهد اما منفرد بود بدون آنکه برنامه سازمان یافته و منظمی جهت انجام عمل پیوند اعضا و تربیت تیم‌های جدید در ایران صورت گیرد. در این مدت تنها در بخش بیماران نیازمند پیوند کلیه ۴۰۰ ایرانی با صرف هزینه‌های سنگین، تحمل شرایط غربت و انتظار طولانی در خارج از ایران پیوند کلیه شدند.
پیروزی انقلاب اسلامی و انجام ۵۰ عمل پیوند کلیه در ایران
پس از پیروزی انقلاب اسلامی با وجود آغاز هجمه‌های سنگین استکبار جهانی به ملت انقلابی ایران و تحمیل جنگ به کشورمان طی سالهای ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۳ تعداد ۵۰ عمل پیوند کلیه ایران صورت گرفت که در این میان نقش پزشکان متعهد کشورمان از جمله ایرج فاضل و ناصر سیم فروش غیرقابل انکار است. بر همین اساس برای نخستین بار برنامه اساسی پیوند کلیه در ایران طراحی شد که اصول آن از جمله 'لزوم انجام عمل پیوند در بیمارستان‌های دانشگاهی، آموزش گسترده تیم‌های پیوند و استفاده از دهنده فامیل' مدون و برای نخستین بار سال ۱۳۶۳ در بیمارستان هاشمی نژاد اجرایی شده است.
با توجه به افزایش افراد نیازمند پیوند و لزوم پیوندهایی غیر از کلیه همچون 'قلب، ریه و کبد' فتوای جواز پیوند عضو از فرد دچار مرگ مغزی هم اردیبهشت ۱۳۶۸ از سوی امام خمینی (ره) بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی ایران صادر شد. در ادامه این روند بود که نخستین پیوند مغز استخوان سال ۱۳۷۰، نخستین پیوند موفق روده باریک سال ۱۳۷۱، نخستین پیوند قلب و نیز پیوند کبد سال ۱۳۷۲، نخستین پیوند ریه سال ۱۳۷۹ و پیوند پانکراس سال ۱۳۸۵ در کشور انجام شدند. یکی از نتایج پیشرفت این شاخه بسیار تخصصی علوم پزشکی در کشور و از دستاوردهای مبارک انقلاب اسلامی تأسیس 'انجمن پیوند اعضا ایران' در سال ۱۳۷۴ بود.
تداوم این روند سال ۱۳۷۹ منجر به تصویب 'قانون پیوند اعضا از بیماران مرگ مغزی' از سوی مجلس شورای اسلامی شد و پس از آن با تصویب آئین نامه اجرایی همین قانون بود که 'شبکه فراهم آوری اعضای پیوندی ایران در سال ۱۳۸۱ طراحی شد و به تدریج اجرای آن در تهران و سایر شهرستان‌های کشور شکل گرفت.
نهادینه سازی فرهنگ اهدای عضو از دستاوردهای انقلاب اسلامی
به این ترتیب نهادینه سازی فرهنگ اهدای عضو از بیماران مرگ مغزی که یکی از دستاوردهای انقلاب اسلامی می‌باشد ظرف چند دهه اخیر در ایران از رشدی چشمگیر و همپای پیشرفته‌ترین کشورهای جهان در این عرصه برخوردار بوده است. در همین چارچوب تاکنون تنها در مشهد نزدیک به هزار و ۸۰۰ مورد عمل جراحی پیوند عضو شامل کلیه، کبد، قلب، پانکراس و ریه انجام شده و از این طریق جان سه هزار و ۱۵۰ بیمار نیازمند نجات یافته است. واحد پیوند اعضا از بیماران مرگ مغزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد که شمال شرق کشور را زیر پوشش دارد یکی از مراکز پیشگام این حوزه در سطح ایران به شمار می‌رود.
همچنین نخستین 'بیمارستان تخصصی پیوند اعضا از بیماران مرگ مغزی' در شمال شرق کشور با عنوان 'منتصریه' در مشهد راه اندازی شد و بیماران مرگ مغزی ساکن شهرستان‌های مختلف خراسان و استان‌های همجوار به این مرکز منتقل می‌شوند. بر اساس اعلام وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی سالانه بین پنج تا هشت هزار نفر در ایران بر اثر ضربه مغزی ناشی از تصادفات و بیماری‌های مختلف دچار مرگ مغزی می‌شوند.
تنها از یک چهارم افراد مرگ مغزی در کشور استفاده می‌کنیم
روزانه هفت تا ۱۰ نفر در کشور به دلیل نرسیدن عضو پیوندی فوت می‌کنند و این در حالی است که ما فقط از یک چهارم افراد مرگ مغزی در کشور استفاده می‌کنیم، در واقع از تعداد افرادی که در کشور مرگ مغزی می‌کنند سه چهارم آنها فوت می‌کنند و فقط یک چهارم برای اهدا اعضا مورد استفاده قرار می‌گیرد. با مرگ مغزی و تخریب سلول‌های مغزی کسی به زندگی باز نگشته و لازم است با فرهنگ سازی برای اهدا عضو انجام این برنامه و تصمیم گیری راحت تر برای خانواده‌ها کمک کرد.
برای عمل پیوند در ایران طبق قانون از اعضای سالم بیماران مرده یا دچار مرگ مغزی شده به شرط درخواست بیمار یا سرپرست او، جهت پیوند به بیماران نیازمند، استفاده می‌شود. این قانون از زمره معدود قوانینی است که بر اساس اصل ۹۴ قانون اساسی بدون اظهار نظر شورای نگهبان به اجرا درآمده است.
دو بیمارستان فوق‌تخصصی پیوند در ایران در مشهد و شیراز وجود دارد، بیمارستان پیوند اعضا منتصریه مشهد و بیمارستان پیوند اعضای ابوعلی سینا شیراز که تاکنون بیش از ده هزار پیوند عضو در آن انجام گرفته‌است و این بیمارستان قدیمی‌ترین و بزرگترین مرکز پیوند عضو در ایران و بزرگترین مرکز پیوند در جهان از نظر تعداد پیوند در سال و توان علمی است. افزون بر این شهرها، پیوند عضو در بیمارستان‌های شهرهای، تهران، کرمان، اصفهان، تبریز، و رشت نیز انجام می‌شود.
مشهد سومین قطب پیوند کبد و قلب در ایران
این در حالی است محسن علی اکبریان مسئول تیم پیوند کبد دانشگاه علوم پزشکی مشهد، گفته است: در حال حاضر مشهد سومین قطب پیوند کبد در سطح ایران به شمار می‌رود که شرق و شمال شرق کشور را زیر پوشش دارد. شیراز و تهران به ترتیب نخستین و دومین مراکز پیوند کبد در کشور به شمار می‌روند.
وی تاکید دارد پیوند کبد که یکی از سخت‌ترین نوع پیوندهای جراحی به شمار می‌رود از سال ۱۳۹۲ در بیمارستان تخصصی پیوند اعضای منتصریه مشهد آغاز شده و تاکنون ۲۶۵ پیوند کبد اهدایی از اعضای بیماران مرگ مغزی در دانشگاه علوم پزشکی مشهد صورت گرفته است.
اکبریان اظهار کرده است: سال ۱۳۹۲ فقط ۹ مورد پیوند کبد در این دانشگاه انجام شد. هم اینک بخشی از کبدهای اهدایی در مشهد نیز برای پیوند به شیراز ارسال می‌شوند اما به تدریج با کسب تجارب و توانمندی‌های لازم به تدریج تمامی پیوندهای کبد از بیماران مرگ مغزی در مشهد انجام خواهند شد. هم اکنون موفقیت پیوند کبد در دانشگاه علوم پزشکی مشهد ۹۲ درصد موارد را شامل می‌شود که تقریباً متناسب با کشورهای پیشرفته جهان است.
رئیس تیم پیوند قلب و ریه دانشگاه علوم پزشکی مشهد، تاکید دارد: سومین مرکز پیوند قلب کشور در مشهد فعال است و جراحی پیوند قلب هم اینک در سه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران و مشهد انجام می‌شود. تاکنون ۶۰ مورد عمل پیوند قلب در دانشگاه علوم پزشکی مشهد که شمال شرق کشور را زیر پوشش دارد با موفقیت صورت گرفته است، میزان موفقیت پیوند قلب در دانشگاه علوم پزشکی مشهد را ۷۰ درصد است و این میزان مطابق با استانداردهای جهانی است.
تاریخچه و اهمیت کارت اهدای عضو
کارت اهدای عضو یکی از بزرگترین نمادهای فرهنگی در زمینه ارتقای فرهنگ اهدای عضو است، از زمان راه اندازی واحدهای فراهم آوری اعضای پیوندی در کشورمان، مراکز مختلفی شروع به ثبت نام و صدور کارت اهدای عضو کردند، در روزها و ماه‌های اول تعداد ثبت نام به بیش از ۱۰۰ نفر در ماه نمی‌رسید، اما با شروع تبلیغات فرهنگی و برگزاری جشن نفس، تعداد بیشتری از مردم نیک اندیش سرزمینمان با این امر مقدس آشنا شدند.
تقاضای دریافت کارت اهدای عضو روز به روز بیشتر شد، به اندازه‌ای که مدت زمان دریافت کارت اهدای عضو برای هر فرد به بیش از پنج ماه رسید. با توجه به اینکه کارت اهدای عضو فقط نشان دهنده رضایت قلبی هر شخص برای اهدای عضو در زمان مرگ است و جنبه قانونی ندارد سامانه‌ای راه اندازی شده تا مدت زمان دریافت کارت را به طور چشمگیری کاهش دهد تا انتظار رسیدن این کارت، مردم ایثارگر میهن را آزرده خاطر نسازد.
با توجه به مسائل فوق و همچنین پیرو تاکید مقام محترم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، ابداع روشی برای ثبت نام و صدور آنی کارت اهدای عضو در دستور کار این وزارت قرار گرفت و نتیجه تمامی بررسی‌ها، سامانه‌ای است که اکنون در دسترس است، در این سامانه کد ملی هر فرد به صورت آنلاین کنترل شده و در صورتی که اطلاعات مطابق کارت ملی وارد شده باشد، کارت اهدای عضو صادر شده و متقاضی می‌تواند همان لحظه کارت خود را ذخیره و چاپ کند.
اطلاعات داوطلبان دریافت کارت بلافاصله وارد سامانه کشوری کارت اهدای عضو شده و در آن ذخیره می‌شود، این سامانه از طریق کلیه بیمارستان‌های کشور قابل دسترسی بوده و امکان جستجوی نام افراد مرگ مغزی بستری در این بیمارستانها وجود دارد.
کارت اهدای عضو وجاهت قانونی ندارد و نیازمند رضایت خانواده است
این در حالی است که ۲۸ مردادماه سال جاری نایب رئیس انجمن اهدای عضو ایران اعلام کرده است که تاکنون هفت میلیون کارت اهدای عضو در ایران صادر شده اما این کارت مشروعیت قانونی ندارد و برای اهدا نیاز به رضایت خانواده وجود دارد.
امید قبادی درباره مرگ مغزی و اهدای عضو گفته است تأیید مرگ مغزی در ایران و ترکیه به وسیله چهار پزشک متخصص تأیید می‌شود. پزشک داخلی، داخلی اعصاب، جراحی اعصاب و بیهوشی، مرگ مغزی را تأیید می‌کنند. این افراد توسط وزیر بهداشت حکم تأیید مرگ مغزی را دریافت می‌کنند. این متخصصان همزمان با هم معاینه نکرده و با فاصله معاینه می‌کنند. حتی اگر یک نفر از این چهار نفر تأیید نکند، کار به آنژیوگرافی عروق مغز می‌رسد.
وی تاکید دارد: وقتی این چهار پزشک به نتیجه رسیده و امضا کند، یک نماینده از پزشکی قانونی می‌رسد و چهار موضوع هویت، صحت روال معاینات بالینی، عدم اجبار برای خانواده و عدم وجود ممنوعیت قانونی را باید تأیید کند. وقتی پزشکی قانونی تأیید کند، مرگ مغزی تأیید می‌شود.
نایب رئیس انجمن اهدای عضو ایران اعلام کرده است: گاهی اظهار نظرهایی از طرف پرسنل بیمارستان‌های مبدا بدون صلاحیت لازم انجام می‌شود. مرگ مغزی وقتی تأیید می‌شود که آن چهار پزشک و پزشکی قانونی، مرگ مغزی را تأیید کرده باشند. با اینکه کارت اهدای عضو وجاهت قانونی ندارد، اما در لحظه‌ای که خانواده فوت فرد را پذیرفته باشد، وجود این کارت برای اهدای عضو کمک می‌کند.
وی درباره انتقال عضو اهدایی به صورت هوایی گفته است حدود سه سال است که انتقال ارگان‌های اهدا شده به صورت هوایی را انجام می‌دهیم. تا کنون ۶۰ انتقال هوایی در ایران با استفاده از ناوگان نیروهای مسلح انجام شده که با این اقدام، ایران هم رده کشورهای توسعه یافته قرار گرفت.
نایب رئیس انجمن اهدای عضو ایران تاکید دارد وقتی عضو از بدن فرد مرگ مغزی جدا می‌شود، زمانی وجود دارد که بتوانیم آن عضو را در بدن گیرنده قرار بدهیم. این زمان برای قلب و ریه حدود چهار تا شش ساعت، کبد و روده کوچک و لوزالمعده ۱۰ تا ۱۸ ساعت و برای کلیه ۲۴ تا ۳۶ ساعت است. بنابراین باید حدود دو ساعت زمان از این بازه زمانی را کم کنیم تا زمان انتقال مشخص شود که به طور مثال برای قلب و ریه حدود دو تا دو و نیم ساعت زمان برای انتقال نیاز است.
چطور کارت اهدای عضو بگیریم؟
قبادی اعلام کرده است برای اهدای عضو، افراد می‌تواند کد ملی را با موبایل به ۳۴۳۲ به وسیله پیامک ارسال کنند. به این وسیله در کمتر از یک دقیقه، لینک کارت اهدای عضو برای افراد ارسال می‌شود. اگر افراد کارت فیزیکی هم بخواهند، می‌توانند به شعبه‌های اهدای عضو مراجعه و کارت فیزیکی را دریافت کنند.
اهمیت فرهنگ‌سازی برای اهدای عضو
پروفسور سیدعلی ملک حسینی پدر پیوند کبد ایران اعلام کرده است: امروز در شیراز ۹۸ درصد پیوندها از مرگ مغزی‌ها انجام می‌شود، ایران کشوری با طوایف و قومیت‌های مختلف و فرهنگ‌های قوی و فوق‌العاده است؛ به عنوان نمونه در کهگیلویه و بویراحمد حتی یک مورد عدم رضایت برای اهدای عضو از طریق مرگ مغزی نداریم. بنابراین این مسئله با فرهنگ سازی ارتباط مستقیمی دارد.
وی تاکید کرد: در زمینه پیوند اعضا نقطه ضعف داریم، ضعف از ماست نه مردم و نباید در مشکلات اهدای عضو از مرگ مغزی، مردم را متهم کنیم. در کشورهای دارای بیشترین آمار اهدای عضو از مرگ مغزی مانند اسپانیا و بلژیک، قانون اجبار افراد برای اهدای عضو تصویب شده است، این قانون در ایران وجود ندارد و بنابراین باید در این زمینه فرهنگ سازی کنیم. به گونه‌ای که با اقدامات صورت گرفته در فارس و استان‌های جنوبی کشور تقریباً رضایت ۱۰۰ درصدی برای اهدای عضو از مرگ مغزی داریم.
پدر پیوند کبد ایران در مورد اهمیت اینکه جا انداختن و فرهنگ‌سازی درباره اهدای عضو در استان فارس و استان‌های جنوبی کشور توسط یک تیم از جان گذشته انجام شد، گفته است: بزرگترین مانع بر سر این فرهنگ‌سازی گاهاً از سوی همکاران خودمان انجام شد. با این حال با کمک همین تیم و تبلیغات و فرهنگ‌سازی‌ها و با استفاده از تریبون‌های مختلف توانستیم موفقیت‌های زیادی کسب کنیم. در این مسیر استان‌هایی همچون اصفهان، شهرکرد، یزد، مشهد، تبریز و ارومیه نیز دوشادوش ما پیش آمدند و کمک کردند.
این چهره ماندگار در مورد کاهش آمار پیوند در کشور، از نبود متولی و هماهنگ کننده در امر پیوند کشور انتقاد کرده و تاکید دارد: در این مورد باید بیشتر صحبت شود تا راهکاری برای اصلاح امر اندیشیده شود. در دانشگاه شیراز و مرکز پیوند بیمارستان نمازی، اقداماتی صورت گرفته است و در این مرکز برای بیش از ۹ مرکز در ایران و برخی کشورها مانند تاجیکستان، پاکستان و لبنان نیرو تربیت کردیم و هم اکنون این مراکز در سطوح خوبی ارائه خدمت می‌کنند.
