ناگفته‌هایی جدید از خشکی زاینده‌رود

زاینده رود به عنوان بزرگترین رود و جریان دائمی آب منطقه مرکزی ایران با سرچشمه گرفتن از رشته کوه های زردکوه در چهارمحال و بختیاری، در کویر مرکزی ایران حدود ۲۰۰ کیلومتر به سمت شرق پیش می‌رود و در نهایت به تالاب گاوخونی می‌ریزد. متاسفانه از دهه ۸۰ به دلایل مختلفی این رودخانه دائمی در مقاطعی از زمان خشک و یا بنا بر فشارهای اجتماعی در مقاطع کوتاهی باز و بسته می شود. کارشناسان از جمله دلایل اصلی خشکی زاینده رود را بارگذاری بیش از اندازه بر این رودخانه و طرح های انتقال آب به یزد، کاشان و ... پیش از اجرای طرح های انتقال آب می دانند، همچنین برداشت بی‌رویه سالیانه آب در بالادست رودخانه در محدوده سد تا پل کله توسط پمپاژ، استقرار صنایع بزرگ، پالایشگاه، نیروگاه‌ها در کنار رودخانه از دیگر عواملی است که بر شرایط بحرانی زاینده رود دامن زده است و متاسفانه طی چند سال گذشته به نوعی برخی فشارهای اجتماعی مردم و کشاورزان موجب شده که این رودخانه دائمی در مقطعی از زمان باز و در مقاطعی دیگر بسته شود. 
معاون برنامه ریزی شرکت آب منطقه ای اصفهان در گفت‌وگو با ایسنا با تشریح وضعیت خشک زاینده رود و گلایه کشاورزان از تحویل ندادن حقابه هایشان، توضیح می دهد: باید توجه داشت که براساس میزان آب موجود در هر سال، میزان حق آبه هر بخش متغیر است، بنابراین در یک سال همانند سال آبی جاری که بارندگی کاهش شدید داشته و حجم آب ورودی به سد زاینده رود کم است، متناسب با آن میزان حق آبه بخش کشاورزی کاهش می یابد.
بابک ابراهیمی با بیان اینکه بیشترین آسیب ناشی از بی آبی و خشکی زاینده رود، متحمل کشاورزان اصفهان شده است، تاکید می کند: با بررسی شرایط هواشناسی حوضه طی هشت سال گذشته، می توان مشخص کرد که در این سال ها چه میزان آب در حوضه زاینده رود تولید شده، میزان حق آبه کشاورزان چه میزان بوده و چه میزان از آن به کشاورزان تحویل داده شده است.
وی درباره اینکه چرا در سال های ترسالی برنامه ریزی برای سال های خشکسالی نمی کنیم، می گوید: در حوضه آبریز زاینده رود عدم تعادل بین منابع و مصارف آب و بارگذاری بیش از ظرفیت منابع آبی، عامل مهمی در خشکی زاینده رود است. رقابت بر سر مصرف هر چه بیشتر بین بخش های مختلف حوضه، عدم استقرار مدیریت به هم پیوسته منابع آب و نبود سازمان حوضه آبریز مانع از اجرای تصمیمات فنی و علمی در سطح این حوضه شده است، بنابراین شاهد بروز بخشی‌نگری های مضر در سطح حوضه آبریز رودخانه هستیم. در سال جاری با توجه به میزان بارش ها از بهمن سال گذشته، مشخص بود که سال آبی بسیار خشکی را پیش رو خواهیم داشت.
کاهش بارش‌ها موجب خشکی زاینده‌رود نشده است
معاون برنامه ریزی شرکت آب منطقه ای اصفهان با اشاره به دسته بندی عوامل موثر در بروز عدم تعادل بین منابع و مصارف آب، می گوید: برخی عوامل مردم زا و دسته ای دیگر عوامل طبیعی هستند که به نوعی طبیعت در آن نقش دارد. در حوزه عوامل طبیعی، مهمترین اتفاق در حوضه زاینده رود مربوط به گرمایش زمین است. امروز نه تنها دما در این حوضه افزایش یافته، از سوی دیگر شاهد کاهش میزان بارش ها به صورت جزئی و تغییر الگوی زمانی، مکانی و نوع بارش ها هستیم، اما به صراحت می گویم این عوامل موجب خشکی رودخانه زاینده رود نشده است.
وی تصریح می کند: آنچه در کل کشور و همچنین در حوضه زاینده رود موجب خشکی رودخانه ها شده، عوامل مردم زا است؛ این عوامل در نهایت موجب افزایش مصارف در بخش های مختلف کشاورزی، شرب، صنعت می شود.
وی می گوید: اگرچه فعالیت های فنی مهندسی مانند طرح های آبخیزداری با هدف کنترل رسوب ورودی به سدها و جلوگیری از فرسایش خاک مورد تاکید است، اما فعالیت های غیراصولی آبخیزداری با هدف کنترل آب و توسعه مصارف بخش کشاورزی خود تبدیل به یکی از عوامل موثر بر خشکی رودخانه شده است؛ این قبیل فعالیت ها در حوضه های باز مانند کارون با رعایت برخی مبانی مفید است، اما حوضه های بسته ای مانند زاینده رود می تواند باعث بارگذاری بیشتر بر حوضه و در نهایت خشک شدن رودخانه و تالاب شود.
میزان پمپاژ از رودخانه زاینده رود زیاد است
ابراهیمی با اشاره به برخی اقدامات فنی مهندسی در حوضه زاینده رود، می افزاید: متاسفانه در این حوضه میزان پمپاژ از رودخانه زیاد است و کشاورزان به خصوص در بالادست صرف نظر از وضعیت اقلیمی هر سال از رودخانه و دیگر منابع آب در حد نیاز برداشت کرده و حتی دامنه مصارف را به برداشت از منابع تجدیدناپذیر آب توسعه داده اند که در نهایت منجر به افت سفره های زیرزمینی و فرونشست زمین شده است.
وی می گوید: اگرچه توسعه شبکه های نوین آبیاری در برخی حوضه ها مناسب و اصولی است، اما اجرای این قبیل طرح ها در حوضه خشکی همچون زاینده رود به خصوص در بخش های میانی و انتهایی جای اشکال دارد.
معاون برنامه ریزی شرکت آب منطقه ای اصفهان با ذکر مثالی توضیح می دهد: این روش ها در محدوده مطالعاتی دامنه و داران (که در بالادست سد زاینده رود واقع است) اجرا شده و نتیجه آن فرونشست زمین بوده است، چراکه بخشی از آب برداشتی از آبخوان توسط چاه ها که در شرایط طبیعی و سنتی به آبخوان برگشت داده می شد، در این روش ها با تصور اینکه آب اضافه ای وجود دارد، ذخیره و صرف توسعه کشاورزی شده است، در این شرایط دیگر آب برگشتی به آبخوان حذف و در نهایت با افت سطح آب های زیرزمینی و به دنبال آن فرونشست زمین مواجه شده ایم.
وی با اشاره به دبی پایه رودخانه ها، می گوید: دبی پایه رودخانه ها از محل آب های زیرزمینی تامین می شود به این معنی که در زمان هایی که سطح آب های زیرزمینی بالاتر از تراز کف رودخانه است، آب زیرزمینی وارد رودخانه ها می شود، اما زمانیکه سطح این آب افت پیدا می کند، ورود آب به رودخانه قطع و در نتیجه رودخانه به خصوص در ایام تابستان خشک می شود.
افت آب‌های زیرزمینی و تاثیر بر خشکی زاینده رود 
ابراهیمی با تاکید بر اینکه متاسفانه طرح های توسعه ناکارآمد و غیراصولی کشاورزی در زاینده رود، موجب خشکی این رودخانه شده است، ادامه می دهد: با کاهش آورد رودخانه در بخش های میانی و پایانی رودخانه و توسعه چاه های نیمه عمیق و عمیق در مناطق برخوار، نجف‌آباد و ... موجب شده سطح آب های زیرزمینی در این مناطق تا عمق ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر پایین رود که این موضوع نیز خود موجب خشکی زاینده رود شده است.
وی درباره برخی صحبت‌ها مبنی بر حکمرانی آب، می گوید: باید دید در شرایط فعلی آیا تصمیم گیری در حوزه آب تنها با شرکت آب منطقه ای است؟ با نگاهی به دو سال آبی گذشته و در شرایطی که وضعیت ذخیره آب سد زاینده رود مناسب بود، به دلیل برخی فشارهای اجتماعی، در دو سال نسبت به توزیع آب برای کشاورزان آن هم در فصل تابستان اقدام کردیم، در حالیکه هر دو سال وزارت نیرو مخالف چنین تصمیمی بود، اما تصمیم گیری نهایی برآیند تصمیمات ذینفعان و ذی‌مدخلان متعدد بوده است.
وی با بیان اینکه اصل بی آبی سال جاری ناشی از کاهش بارش ها و بخشی از آن به برداشت های بالادست برمی گردد، می گوید: اگرچه امسال همانند سال آبی ۹۷-۹۶ بدون شک خشکسالی موجب بی آبی و خشکی زاینده رود شده است، اما در سه سال گذشته نیز پس از عبور از شرایط بحرانی سال ۹۶-۹۷ و با وجود بارش های خیلی خوب در سطح حوضه، به دلیل آنچه بالاتر توضیح داده شده، این آب به درستی حفظ و مدیریت نشد.
معاون برنامه ریزی شرکت آب منطقه ای اصفهان تصریح می کند: مدیریت بحران حکم می کرد در سال های ترسالی، آب را برای سال های خشکسالی ذخیره می کردیم.
سد زاینده رود بهترین سازه آبی منطقه خشک مرکزی ایران
وی درباره اینکه چرا به جای تحویل آب به کشاورزان خسارت نکشت پرداخت نمی شود، تاکید می کند: باید منبع مالی پرداخت این خسارات مشخص شود، البته اکنون در طرح سازگاری با کم آبی، صنایع به ازای برداشت میزان آب مشخصی باید بخشی از این هزینه را پرداخت کنند و به نوعی به ازای تامین آب پایدار این صنایع و کاهش آب در بخش کشاورزی، باید خسارت پرداخت کنند.
ابراهیمی درباره اینکه برخی وجود سد زاینده رود را عاملی برای خشکی این رودخانه می دانند، می گوید: برخی سدها در جهان و شاید در کشور همانند بسیاری از ابزارها و سازه ها ممکن است به اشتباه احداث شده باشند، اما معتقدم که سد زاینده رود جزو بهترین سازه های آبی در منطقه خشک ایران مرکزی است.
وی تاکید می کند: اینکه امروز مصارف ما در بالادست سد زاینده رود نزدیک ۸۰ هزار هکتار است، ارتباطی با سد زاینده رود ندارد؛ تصور کنیم اگر این سد نبود، در سال های خشک همانند امسال، اصلا آبی به پایین دست رودخانه نمی رسید و منبعی برای تامین آب شرب و حتی صنعت نداشتیم.
معاون برنامه ریزی شرکت آب منطقه ای اصفهان با اعتقاد بر اینکه صنعت تاثیری زیادی در خشکی زاینده رود نداشته است، توضیح می دهد: میزان آب تولیدی در حوضه زاینده رود بین ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ میلیون مترمکعب است که از این میزان تنها ۶ درصد آب توسط صنایع برداشت می شود، از سوی دیگر باید توجه داشت که مجموع اشتغال تعریف شده در بخش صنعت بسیار بیشتر از بخش کشاورزی است.
به هیچ یک از صنایع قول و وعده آب جدید نداده ایم
وی درباره برخی طرح های توسعه صنایع در اصفهان، می گوید: ما به هیچ یک از صنایع قول و وعده آب جدید نداده ایم و شاید یکی از دلایلی که صنایع به سمت آب بسیار گران قیمت انتقالی از خلیج فارس به اصفهان رفته اند، همین است البته همواره به صنایعی همچون فولاد و ذوب آهن تاکید شده که می توانند پساب شهرهای اطراف را جمع آوری و تصفیه و در نهایت استفاده کنند. با این وجود در سال های اخیر از محل آب خام هیچ تخصیص جدیدی به طرح های توسعه صنایع اصفهان نداده ایم.
ابراهیمی درباره نقش مدل های مختلف کشاورزی در خشکی زاینده رود، توضیح می دهد: امروز نوع کشت پایین دست تاثیری در خشکی این رودخانه ندارد.
بزرگنمایی کشت برنج در اصفهان
وی درباره برخی انتقادات نسبت به کشت برنج در اصفهان، توضیح می دهد: بخش های حاشیه ای رودخانه زاینده رود به طور سنتی و از دیرباز و به گواه طومار شیخ بهائی مبادرت به کشت برنج در مقادیر محدود می کردند. البته این مقدار کشت برنج در استان بسیار محدود بوده و بیشتر بزرگنمائی شده است.
معاون برنامه ریزی شرکت آب منطقه ای اصفهان تصریح می کند: حیات اصفهان و خوزستان به آبی است که در زاگرس تولید می شود، می گوید: خوزستان همانند اصفهان در منطقه ای خشک و کویری قرار دارد و همانند اصفهان طی سال های مختلف طرح های توسعه صنعت و توسعه کشت برنج داشته است. 
وی تصریح می کند: کشت برنج در اصفهان کمتر از ۴ هزار هکتار است که در مقایسه با استان های دیگر مانند استان خوزستان (که گاها به ۱۸۶ هزار هکتار نیز می رسد) مقدار قابل توجهی نیست اگرچه همچنان این شرکت در تلاش است با هم اندیشی کشاورزان منطقه، این مقدار را نیز حذف کند.
چرا برخی کشاورزان اقدام به حفر چاه های غیرمجاز می کنند؟
ابراهیمی با اشاره به برخی تاکیدات مبنی بر بستن چاه های غیرمجاز، می گوید: شرکت آب منطقه ای اصفهان برای عدالت در توزیع آب نسبت به مسدود کردن چاه های غیرمجاز تلاش می کند و به این تلاش ادامه خواهد داد، اما باید دید چرا بخشی از کشاورزان اقدام به حفر چاه های غیرمجاز می کنند.
وی با اشاره به آثار منفی طرح های توسعه کشاورزی و وقوع خشکسالی ها و بارگذاری بر سفره های آب زیرزمینی در حوضه زاینده رود، اظهار می کند: باید قبول کرد که امروز به دلیل افت آب های زیرزمینی، فرونشست زمین در بسیاری از دشت های ما اتفاق افتاده است که این فرونشست در برخی از دشت های ما بحرانی تر است.
معاون برنامه ریزی شرکت آب منطقه ای اصفهان با بیان اینکه براساس تصاویر ماهواره ای در مناطق نجف آباد، برخوار، کوهپایه، دامنه و داران و مناطق مرکزی و شمالی استان شاهد فرونشست زمین هستیم، توضیح می دهد: از سال ۶۳ تا ۹۳ میانگین افت سطح آب زیرزمینی در آبخوان های مناطق دامنه و داران بیش از ۳۵ متر، منطقه مهیار جنوبی ۲۰ متر، نجف آباد ۳۰ متر و اصفهان و برخوار ۴۰ متر بوده است.
ابراهیمی تصریح می کند: فرونشست زمین به معنای مرگ آبخوان، مرگ کشاورز و مرگ یک تمدن است، تا جایی که امروز با خشکی زاینده رود، در اصفهان با دو منبع فرونشست و ریزگردها مواجه هستیم.