این عمارت قاجاری دو طبقه با آجر چینی‌های تزیینی، در و پنجره‌های بزرگ چوبی و دستگیره‌های برنجی، نخستین دانشسراي رشت بود که وظیفه تربیت آموزگاران را داشت. اما روزگار به این عمارت سخت می‌گیرد. عمارتی که چکمه‌های سربازان روس را تاب آورد امروز کمرش از نامهربانی‌ها خمیده است و از وقتی سقف جبهه غربی فروریخته، به حراجش گذاشته‌اند. این عمارت از برف‌های سنگین و پرمخاطره سال‌های ۸۳ و ۸۶ رشت که بناهای نوساز را تخریب کرد، روسفید بیرون آمد اما مدتی است با ریخته شدن بخشی از سقف و ریزش نزولات جوی هر روز بر وسعت تخریب افزوده می‌شود.
عمارتی با معماری منحصربه‌فرد
سنگفرش حیاط این مدرسه، طی سال‌ها پاخور دانش آموزان زیادی بوده است. امروز اما از قلوه سنگ‌های گرد رودخانه‌ای کف حیاط خبری نیست و دهه ۶۰ که بنا به‌عنوان مدرسه در اختیار آموزش و پرورش گیلان بود بتن‌ریزی شد. مقابل ورودی عمارت در خیابان اصلی هم در گذشته سنگفرش بود که این را از بتن‌های کنده شده می‌توان به خوبی فهمید. تزيینات آجری و زیباي بالاي پنجره‌ها، هلالی سردرها، اگرچه هنوز زیبا و چشم نواز است اما مامنی برای کبوترانی شده تا آشیانی درويرانه‌هاي آن بسازند. با شکسته شدن شیشه پنجره‌ها و برداشتن برخی درهای چوبی کلاس‌ها، تردد کبوتران به حدی است که بالای تاج کمدهای دیواری داخل کلاس‌ها نیز لانه ساخته‌اند.
هر قسمتی که سقف فروریخته نم باران بر چوب کمدهای دیواری نیز نفوذ کرده است. لمبه‌های چوبی سقف تبله کرده و آویزان و آبراهی شده برای نفوذ به دیگر اتاق‌ها و راهروها. سال‌هاست بخاری بلند چدنی سالن اصلی، گرمای هیزم به خود ندیده است. انجیرهای رويیده بر بدنه دیوار و سقف، تا عمق ساروج و پی فرو رفته و مقاومت ساختمان را بیشتر می‌ترکاند.
عمارت قجری که سمبل آموزش‌های نوین بود
روی گچ یکی از دیوارهای سالن طبقه بالا نوشته شده: «اگر درس نخوانید حرام است» اما فروریختگی بخشی از دیوار مانع خوانش بقیه این توصیه اخلاقی است. گویا همین تصویر، انعکاس تمام ارزش علم در کشور ماست که خرید مدرک در آن عادی شده و وضعیت سمبل‌های آموزش‌های نوین را هم بدین ویرانی رسانده است.سرایدار عمارت دانشسرا پیش از ورود به حیاط توصیه می کند: زیر دامنه بام قرار نگیريد، خطر سقوط سفال زیاد است. این را می‌شود از سفال‌های قرمز قاشقی شکسته شده در زیر دامنه، حاشیه و حتی داخل کلاس‌ها دید.از حوض باشکوه وسط حیاط هم خبری نیست، ابراهیم صیاد که خود و پدرش در همین مکان تحصیل می‌کردند، یادآوری می‌کند: حوض عمارت، کاشیکاری‌های نفیسی داشت و منقش به شاهان قاجار بود. اما بعدها حوض را پر کردند. وی به یاد می آورد که دهه ۴۰ دانش‌آموزان خاطی را جلوی حوض چوب و فلک می‌کردند.صیاد متولد ۱۳۳۱ است و به نقل از پدرش می‌گوید: این ساختمان در ابتدا به عنوان دبستان ساخته و بعدها دانشسرا شد.وی در ادامه صحبت‌های خود می‌گوید به یاد دارم روزی پزشکی برای بازدید از این دانشسرا آمد که مدعی بود سال ۱۳۳۰ در اینجا درس خوانده است.
وی در ادامه می‌افزاید: بعد از انقلاب هم دوباره بنا به عنوان مدرسه تغییرکاربری یافت و تا پنجم ابتدایی کلاس داشت. پسرم هم همین مدرسه درس خوانده است. تا این‌که در دهه ۷۰ به دلیل فرسوده شدن بنا، آموزش و پرورش اینجا را تخلیه کرد. بعد از آن مالکان اصلی بنا یعنی ورثه مرحوم جفرودی، با پیگیری‌های قانونی، ملک خود را از آموزش و پرورش پس گرفتند.اگرچه صداي نکراسف، سفیر روسیه در گیلان، دیگر در این عمارت شنیده نمی شود، اما از انتها حیاط هنوز بوی مرگ به مشام می‌رسد. هرچند رشد بی رویه بوته‌های خاردار در انتهای حیاط نشان قبور آوارگان لهستانی را پوشانده ولی ابراهیم صیاد به‌نقل از پدرش می‌گوید که در انتهای حیاط سه قبر مربوط به لهستانی‌ها وجود دارد.عمارت دانشسرا از سمت خیابان ۶ مغازه دارد که ابراهیم صیاد در یکی از این مغازه کسب‌وکار دارد. بقیه مغازه‌ها به‌نظر می‌رسد که تعطیل هستند.
بنایی با زخم سربازان روس
در کتاب «تاریخچه آموزش و پرورش گیلان» اطلاعات کمی از این بنا ذیل مدرسه رشیدیه آمده است: «این مدرسه به کوشش میرزا حسن خان ناصر که بانی و گرداننده اصلی مدرسه رشیدیه بود، در سال ۱۳۲۶ هجری قمری در محل سابق مدرسه وطن تاسیس شد».
در سال ۱۳۲۸ هجری قمری که روس‌ها بر گیلان تسلط داشتند قزاقان روسیه به دستور نکراسف، کنسول روسیه تزاری این مدرسه را اشغال کردند. این کار زیان‌های مالی زیادی برای مدرسه رشیدیه داشت و این مدرسه را به صورت مخروبه‌ای درآورد. کمی بعد سیدحسن خان عدالت، ريیس معارف رشت با استفاده از کمک‌های مردم و خساراتی که از کنسول روس دریافت کرد توانست این مدرسه را تعمیر و محل آن را برای استفاده مدرسه آماده کند.اگر سال تاسیس مدرسه ۱۲۸۶ خورشیدی باشد، این مدرسه با دروس نوین یک سال پس از تحولات کشور در پذیرش فرمان مشروطه ایجاد شده است. البته محل مدرسه رشیدیه برای نگارنده مورد تردید است. زیرا مدرسه رشیدیه در محل سابق مدرسه وطن تاسیس شده بود و مدرسه وطن عمارت دو طبقه ای در سبزه میدان رشت بود.خمامی‌زاده در مورد دانشسراهای مقدماتی هم نوشته، مدارس نیازمند تربیت معلمانی بود که با آموزش‌های نوین آشنا باشند و به همین دلیل دانشسراها تاسیس شد. «تاسیس نخستین دانشسرای مقدماتی رشت در سال ۱۳۱۳ پیامد چنین اقداماتی بود. دانش‌آموزانی می‌توانستند در دانشسرا تحصیل کنند که علاوه بر داشتن سلامت جسم، تحصیلات دوره اول دبیرستان را نیز گذرانده باشند. دانش‌آموزان ماهانه ۳۰ ریال به عنوان کمک هزینه تحصیلی دریافت می‌کردند و ناهار خود را نیز به‌صورت رایگان در سالن غذاخوری دانشسرا می‌خوردند. سرانجام دانشسرای مقدماتی رشت با ۳۰ داوطلب از رشت و دیگر شهرستان‌های گیلان آغاز به‌کار کرد. دوره تحصیل برای دانش آموزان دو سال بود که پس از پایان تحصیلات با پایه یک آموزگاری به استخدام دولت درآمده و طبق تعهدی که داشتند برای آموزگاری به محل ماموریت خود می رفتند. دانش‌آموزانی که در امتحانات نهایی رتبه اول یا دوم را کسب می‌کردند برای ادامه تحصیل به دانشسرا عالی معرفی می شدند. خمامی‌زاده همچنین می‌نویسد که دانشسرا ابتدا برای پسران بود.
ثبت دانشسرای رشت در سال ۸۷ در فهرست بناهای میراثی کشور
عمارتی که ۱۰سال پیش در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسیده این چنین مورد بی‌مهری بوده و سال‌هاست دست مرمت‌گری به خود ندیده و افزون بر آن مدت‌هاست این بنا میراثی از سوی وراث به‌فروش گذاشته شده است.
کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی اداره کل میراث فرهنگی گیلان درباره این بنا می‌گوید: در گذشته مدارس در املاک شخصی دایر شده و وقتی که دوره اجاره به اتمام می‌رسید، متولیان مدرسه، نام مدرسه را حفظ کرده و با خود به مکان جدید می‌بردند. مدرسه رشیدیه هم از این قاعده مستثنی نبود. سیدمهدی میرصالحی می‌افزاید: مدرسه رشیدی بعدها به‌عنوان نخستین دانشسرای مقدماتی رشت تغییر کاربری یافت.
وی با اشاره به ویژگی‌های میراثی این بنا، بیان می‌کند: میراث فرهنگی پرونده ثبتی اثر را به سازمان میراث فرهنگی کشور ارسال کرده و پس از بررسی، این عمارت به شماره ۲۳۰۴۶ به تاریخ دوم مرداد ۱۳۸۷ در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت شد.
میرصالحی در پاسخ به این سوال که چرا میراث فرهنگی این عمارت را مرمت نمی‌کند، توضیح می‌دهد: مدرسه رشیدی ملک شخصی است و قانونا تصمیم‌گیری با مالک است. مالک می‌تواند ملک خود را بفروشد ولی خریدار جدید نمی‌تواند ملکی که در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت شده، تخریب کند. فقط می‌تواند با نظارت میراث فرهنگی به همان شکل مرمت و تغییر کاربری دهد.حالا عمارتی که از زمان قاجار تاکنون معلمان و آینده‌سازانی برای کشور تربیت کرده، پیر و فرتوت در خیابان دانشسرا افتاده بی‌آن‌که مالکان هم به آن توجه کنند.
