فرش ایران از رنگ و رو افتاد

قالی‌بافی یکی از مهمترین و شاید اولین صنعت دستی ایران به حساب آید. صنعتی که مهمترین سند اثباتش قالی‌ 2 متری قرمز رنگی از پشم و کرک است که در سال ۱۳۲۸ در دره پازیریک در جنوب سیبری یافت شد. نامش پازیرک گذاشته شد و عنوان قدیمی‌ترین فرش جهان را به خود اختصاص داد تا جهانیان صنعت فرش را به نام ایران بشناسند. گرچه این محصول هنوز هم در میان هنر دوستان در دنیا با نام و نشان ایران شناخته می‌شود اما در دهه‌های اخیر بازار جهانی هنر فرش ایران در سیطره چین قرار گرفته است. خبرها حکایت از آن دارد که کارخانه‌های تولید فرش در این کشور تولیدات خود را با نام فرش ابریشم ایرانی به چندین کشور جهان صادر می‌کنند. فرش‌هایی که حتی بازارهای داخلی فرش در ایران را نیز در چنگال خود دارند. امروزه شمار خانه‌هایی که از قالی‌های چینی پوشیده شده بسیار است و چه بسیار زنان روستایی که دیگر قالی‌بافی را کنار گذاشته‌اند و جهیزیه دخترانشان را با فرش‌های چینی تکمیل می‌کنند. شاید تمام این اتفاقات از آنجایی آغاز شده باشد که تصمیم‌گیران امر چاقوی جراحی به دست گرفتند و فرش را از صنایع دستی جدا کرده‌اند. گسستنی که تنها یک نتیجه داشت؛ «ضعیف‌تر شدن صنعت فرش ایران».
شاید از جمله دلایلی که فرش از صنایع دستی جدا شد، تعداد زیاد خواهان و حجم بالای پولی بود که از بابت صادرات آن نصیب ذی‌نفعانش ‌می‌شد. براساس آماری که حاجی آقامیری، رئیس کمیسیون توسعه صادرات اتاق بازرگانی ایران داده «ارزش سالانه صادرات فرش ایران حدود ۴۰۰ میلیون دلار است» و حالا این میزان درآمد که از صادرات فرش بدست می‌آمد با مانع جدیدی بر سر راه خود روبه‌رو شده است؛ مانعی به اسم موج دوباره «تحریم‌ها». در نخستین نمود از تاثیر تحریم‌ها بر این صنعت رضا مودودی معاون سازمان توسعه تجارت ایران در 22 آبان ماه سال جاری خبر از کاهش ۱۴ درصدی صادرات فرش و صنایع دستی داده است. کاهشی که به واسطه توقف فروش و صادرات فرش به کشور آمریکا رخ داده است. اما چرا عدم صادرات فرش به آمریکا چنین تبعاتی برای این صنعت مهم ایران دارد؟
بر اساس آمارها ۲۹ کشور عمده خریدار فرش دستباف ایران هستند که ۱۳ کشور آسیایی، ۱۱ کشور اروپایی، چهار کشور آمریکایی و یک کشور آفریقایی است. آمریکا اما سهم 35 درصدی از این صادرات را بر عهده دارد که از درآمد سالیانه حدود ۴۰۰ میلیون دلاری ایران از منبع فروش فرش دست‌بافت ۱۲۰ میلیون دلار آن به آمریکا تعلق دارد. یعنی آمریکا سالانه 120 میلیون دلار فرش از ایران خریداری می‌کرده است. گرچه کشورهای اروپایی، کشورهای عربی و خاور دور  نیز دیگر مقاصد صادرات فرش ایران هستند اما براساس گفته‌های عبداله بهرامی، مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های فرش دستباف توقف صادرات فرش به آمریکا توانسته تاثیر بسیاری بر این صنعت بگذارد. او گفته است: «از ۱۵ آبان امسال به دلیل اعمال تحریم‌ها هیچ فرشی از ایران به آمریکا صادر نشده و این بازار را که بازار مستعد و مناسبی برای ما بود و برایش هزینه شده بود، ازدست دادیم.»
از دست دادن بازار مستعد برای فروش فرش ایران در حالی رخ داده است که حاجی آقامیری، رئیس کمیسیون توسعه صادرات اتاق بازرگانی ایران می‌گوید: «وضعیت صادرات فرش پیش از توقف صادرات به آمریکا نیز به دلیل عوامل داخلی و خارجی خوب نبوده است». اما دلیل این حال بد صنعت فرش چیست؟ به گفته کارشناسان اصلی‌ترین دلایل کاهش صادرات فرش این است که از طرفی تقاضای فرش دستبافت بویژه از سوی اروپا کم شده و در مواردی نیز رقبا در بازار جای ایران را گرفته‌اند. از طرف دیگر سیاست‌های دولت‌های مختلف در بخش صادرات و به ویژه صادرات محصولات غیرنفتی مناسب نبوده است. حالا اما مشکلات مربوط به نقل و انتقالات مالی ناشی از تحریم‌ها و اجرای پیمان‌سپاری ارزی بر عوامل کاهش صادرات محصولات ایرانی که فرش از جمله مهمترین‌ها است، افزوده است.
با این حال اما مسئولان معتقدند که راهی برای دور زدن و رفع این مشکلات یافته‌اند. مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های فرش دستباف از توقف صادرات فرش دستباف ایران به بعضی کشورها خبر داد و گفت: باوجود مشکلات پیش رو، برای جلوگیری از صادرات فرش دستباف راه‌های جدیدی در پیش گرفته‌ایم. وی در پاسخ به این پرسش که آیا امکان صادرات فرش ایرانی به شیوه‌های دیگر وجود دارد یا خیر؟ گفت: این امکان وجود دارد، ولی اگر از مبدا کشور دیگری صادر کنیم، به اسم فرش ایران نمی‌رود و ممکن است به اسم رقبای دیگر باشد. در این صورت فرش ایران صددرصد ضرر می‌کند و خریدار فرش ایرانی هم به فرش ایران دیگر تمایل نشان نمی‌دهد.
مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های فرش دستباف افزود: با وجود مشکلاتی که در این زمینه وجود دارد، اما برای جبران این مساله راهی در پیش گرفته‌ایم و آن ورود به بازارهای جدید از طریق بازاریابی و تبلیغات گسترده است. به گفته بهرامی، بازارهای نوظهوری همچون روسیه، چین و آفریقای جنوبی می‌توانند به صادرات فرش ایران کمک کنند؛ ولی موفقیت در این بازارها مستلزم داشتن تبلیغات مداوم و مستمر است.
وی متذکر شد: تحریم ها موجب شده تا صادرات فرش ما به بعضی کشورها متوقف یا با مشکل مواجه شود و متاسفانه به دلیل مسایل هزینه‌ای و مالی، امکان این که در نمایشگاه‌های خارجی حضور دائمی داشته باشیم وجود ندارد، از طرفی بخش خصوصی و تعاونی فاقد این نوع اعتبارات است، در حالی که برای رونق صادرات و خرید فرش ایرانی، باید در چنین بازارهایی به طور مستمر حضور یابیم و هویت فرش ایرانی را معرفی کنیم تا خریدار انگیزه خرید پیدا کند. بهرامی در پایان با بیان این که فرش دستباف به دلیل مسایل سیاسی و تحریم‌های ظالمانه همواره متحمل ضرر و زیان شده است، گفت: در حال حاضر شاهد سیر نزولی صادرات فرش دستباف هستیم و دولت مکلف است از محل منابع یارانه تولید مبالغی را برای بحث تبلیغات و بازارسازی به کشورهای دیگر اختصاص بدهد تا تولیدکننده و صادرکننده ایرانی به شناسایی و حضور در بازارهای جدید راغب شود.
حال گرچه مسئولان در همین ماه‌های ابتدایی که از اعمال دوباره تحریم‌ها گذشته است خبر از اتخاذ تصمیمات جدید می‌دهند اما آنچه مسلم است این است که صنعت فرش ایران در سال‌های آینده مسیر سختی را پیش‌رو دارد.