«تهران» فرو می‌ریزد؟

«زیر تهران پر از قنات‌ است»؛ شاید این جمله را بارها از دهان مردم و قدیمی‌‌های تهران شنیده‌‌ باشید. قنات‌هایی که روزگارانی نه چندان دور مهم‌ترین منبع تامین آب مردم تهران بودند اما حالا با پیوستن خانه‌ها به آب لوله‌کشی تصفیه‌خانه‌ها، قنات‌ها به فراموشی سپرده شده‌اند. این قنات‌ها برخی مالکیت شخصی و حقیقی دارند، برخی دیگر در اختیار شهرداری‌‌های تهران است که برای آبیاری و پارک‌ها و فضای سبز استفاده می‌شوند. در کل قنات‌ها متولی مشخصی ندارند تا به آنها رسیدگی شود. بسیاری از قنات‌های تهران امروزه خشک شده‌اند یا نیمه جان هستند. ساخت و سازهای بسیار در تهران این قنات‌ها را کانالیزه یا قطع کرده‌اند. قنات‌ها جوی یا کانالی در عمق زمین بودند که برای ارتباط دادنِ رشته‌چاه‌هایی که از مادر چاه که معمولاً یک چشمه زیرزمینی بودند سرچشمه می‌گرفتند. با کاهش سالانه به یک و نیم متر از سطح آب‌های زیر زمینی در تهران که همچنان این روند ادامه دارد و طی 30 تا50 سال آینده به کمتر از صد متر می‌رسد. قنات‌ها یک به یک خشک شدند یا با وضعیت بدی از نظر آبی همراه هستند. حالا دیگر باید این جمله قدیمی‌های تهران را جور دیگری نوشت: «زیر تهران پر از قنات‌های خالی است». قنات‌هایی که یکی از تهدیدهای تهران محسوب می‌شوند. البته نه تنها به خاطر کاهش آب‌هایشان بلکه به خاطر اینکه یکی از عوامل فرونشست در تهران هستند.
فرونشست زمین به شکلی شگفت‌انگیز روندی تصاعدی داشته است و به‌طور متوسط پایتخت، هرماه شاهد یک یا چند حادثه مهم فرونشست بوده که برخی از آنها حتی منجر به فوت تعدادی از هموطنانمان شده است. فروچاله‌ها یکی از تهدیدهایی است که این روزها قدم به قدم به شهر تهران نزدیک‌تر می‌شود و صدای پای آن از دشت‌های خشکیده ورامین به گوش می‌رسد. شاید تا به امروز شهروندان تهرانی این بحران را حس نکرده باشند اما اگر رویه فعلی ادامه پیدا کند تهرانی‌ها هر روز باید شاهد فرو ریختن ساختمان و ایجاد چاله‌ها در خیابان‌های سطح شهر باشند.
در سال گذشته بحران فرونشست زمین به دلیل کاهش شدید منابع آب زیرزمینی باعث شد کمیسیون کشاورزی، آب و صنایع غذایی دست به کار شود و بیشتر به بررسی  این موضوع بپردازد، نمایندگان بخش خصوصی در کنار نمایندگانی از نهادهای دولتی و عمومی در این نشست به بررسی این بحران زیستی پرداختند. جنوب تهران به طور جدی با مخاطرات نشست زمین مواجه است و بررسی‌ها و گزارش‌های مطالعاتی نشان می‌دهد که به طور کلی در شهر تهران دو عامل برای فرونشست وجود دارد که عامل اول فرسودگی تاسیسات شهری از جمله فرسودگی لوله‌های آب و نشت آب و در نتیجه نشست زمین ناشی از این عامل است و عامل دیگر حفاری‌های صورت گرفته است که در چند ماه گذشته با چند مورد از این فرونشست‌ها در شهر تهران مواجه بودیم.
اما برداشت آب دلیل اصلی این فرونشست‌ها است. یحیی جمور، معاون فنی سازمان نقشه برداری در نشستی که روز گذشته با اصحاب رسانه داشت، گفت: «تعداد دشت‌های محتمل به فرونشست ۵٠ منطقه است که مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.» وی افزود: «دلیل اصلی فرونشست‌ها در دنیا استخراج منابع زیرزمینی همچون نفت، گاز و مواد معدنی است اما در کشور ما برداشت آب دلیل عمده فرونشست است که رفع آن نیازمند راهکاری جامع است.» جمور تاکید کرد: «فرونشست یک فرایند تدریجی است و با چشم معمولی دیده نمی‌شود؛ علاوه بر فرونشست فروچاله‌هایی را نیز در کشور شاهد هستیم که با توجه به جنس و تخلخل خاک اتفاق می‌افتد برای نمونه می‌توان به فروچاله کبودرآهنگ اشاره کرد که در مساحت بزرگی اتفاق افتاده است.»
معاون فنی سازمان نقشه‌برداری بیشترین نرخ فرونشست‌ها در تهران را مربوط به مناطق 18 و 19 دانسته و گفته که در محدوده مهرآباد حتی بیشتر از یک سانتی متر فرونشست داشته، اما در شمال تهران هیچ فرونشستی ثبت نشده است. با این حال به گفته او، میزان فرونشست در نقاط مختلف تهران متفاوت است و نمی‌توان گفت بین خطرپذیری و میزان فرونشست رابطه مستقیمی وجود دارد. فرونشست زمین در منطقه مهرآباد 2 تا سه سانتی متر است و در منطقه رباط کریم تهران 23 سانتی‌متر است.  با این حال اما مشکل فرونشست زمین در تهران یکی از مشکلاتی است که ممکن است به بحران بزرگی تبدیل شود و بیش از هر چیز باید به دنبال راه حلی برای این مشکل بزرگ بود. شهروندان تهرانی با مصرف نادرست آب یکی از دلایل بروز این مشکل هستند، مصرف آب در شمال شهر تهران بیشتر از مناطق دیگر است. در حالی که مصرف سرانه آب خانگی در ایران با بسیاری از مناطق و کشورهای مختلف جهان چندان فرق ندارد اما بخش مهمی از مصرف مربوط به اتلاف آب در شبکه است. می‌توان گفت درباره فرونشست زمین همه مقصر هستند؛ از مردمی گرفته که بدون ملاحظه آب را هدر می‌دهند تا دولت‌هایی که برای مصرف بهینه آب هیچ آموزشی برای مردم در نظر نگرفته اند. باید دید شورای شهر و شهرداری برای مقابله با این مشکل چه تمهیداتی اندیشیده‌اند؟ اگر لحظه‌ای سیاسی کاری در نهادهای درگیر این مشکل را کنار بگذاریم باید گفت که تا امروز هیچکس برای مقابله با این بحران چاره جدی نیاندیشیده است.
با این حال معاون فنی سازمان نقشه‌برداری تنها راه کاستن از خسارت ناشی از فرونشست در مناطق تحت تاثیر فرونشست را توجه به زیرساخت‌ها و اهمیت منطقه عنوان کرده است. به اعتقاد او این کار به عهده سازمان زمین‌شناسی است که مطالعات لازم را انجام داده و اظهارنظرهای لازم را ارائه دهد. با این حال ساماندهی قنات‌ها و آب‌های زیر زمینی تنها برعهده یک سازمان و نهاد نیست و باید همه ارگان‌ها از جمله جهادکشاورزی و وزارت نیرو و سازمان حفاظت از محیط‌زیست  به این موضوع توجه ویژه‌تر داشته باشند.