بحران آب یا بحران مدیریت

زنگ خطر بحران آب که از 2دهه پیش به صدا در‌آمده بود، اکنون در رأس معضلات محیط‌زیست کشور قرار دارد. این درحالی است که طی 6دهه گذشته، بی‌توجه به نقد‌ونظر کارشناسان و منتقدان دلسوز حوزه آب، سدسازی تنها گزینه مقابله با کم‌آبی در کشور بوده است. با همین رویکرد و با توجیه افزایش اراضی کشاورزی، تولید برق، مهار سیل و تأمین آب شرب، بالغ بر 600 سد در کشور ساخته شد اما با وجود آنکه این سازه‌های پر‌هزینه راهکاری برای تأمین آب اعلام شد، این سازه‌ها نه‌تنها در تأمین آب موفق نبود که تخریب حوضه‌های آبخیز و زیست‌بوم‌های کشور را در پی داشت. اکنون وزیر نیرو برای مقابله با بحران آب، بر اجرای راهکار «سازگاری با کم‌آبی آمایش‌محور» تأکید می‌کند؛ راهکاری که به گفته منصور قطبی‌سرابی، به تنهایی قادر به حل بحران آب کشور نیست. او می‌گوید: برای برون‌رفت از بحران آب، ما نیازمند تولید منا بع آب جدید، به میزان 150میلیارد مترمکعب در سال هستیم و در عین حال تأکید می‌کند ساختار تشکیلات سازمانی، تخصصی و قانونی وزارت نیرو قادر به تولید آب مذکور نیست. قطبی سرابی که بیش از نیم‌قرن در حوزه‌ آب و کشاورزی فعالیت کرده و پیش از این هم در گفت‌وگو با همشهری، تفکیک آب شرب از آب بهداشتی را راهکار تامین آب شرب اعلام کرده بود، حالا در واکنش به ایده «سازگاری با کم‌آبی آمایش‌محور» می‌گوید: کشاورزان کشور، در 3هزار سال گذشته، نه فقط با مفهوم سازگاری با کم‌آبی آشنا بوده‌اند، بلکه با هوشیاری تمام آن را رعایت کرده‌اند. مشکل کم‌آبی زمانی ایجاد شد که با توسعه سدها و شبکه‌های آبیاری و زهکشی بزرگ در دشت‌های رودخا‌نه‌ای کشور، ابتکار عمل در دست متولیان مدیریت آب کشور و مسئولان وزارت نیرو قرار گرفت و حقابه چندین هزار‌ساله کشاورزان از رودخانه‌ها و قنوات کشور ساقط و به مدیریت منابع آب، واگذار شد.

37سال غفلت در حوزه آب
قطبی‌سرابی در توضیح این مطلب افزود: با تاسیس مدیریت منابع آب ایران و شرکت‌های اقماری مربوطه در سال 1375 از سوی وزارت نیرو، به‌ویژه بعد از تصویب قانون توزیع عادلانه آب در سال 1381 در مجلس شورای اسلامی، حقابه‌های چندین هزار‌ساله کشاورزان از رودخانه‌ها و قنوات کشور، منتفی و به مدیریت منابع آب ایران محول شد. به گفته وی، سازمان برنامه و بودجه، وزارت نیرو و وزارت جهادکشاورزی در اجرای طرح‌های کلان مبتنی بر حوضه‌های آبریز، آمایش سرزمین، الگوی کشت کشاورزی، آبخیزداری، جنگلداری و مرتعداری 37سال غفلت کرده‌اند و بدیهی است که پیامدهای این شیوه غلط مدیریت را نمی‌توان با برگزاری همایش‌های رنگارنگ جبران کرد.

ضرورت سازگاری با کم‌آبی
این کارشناس با تأکید بر اینکه در شرایط فعلی، سازگاری با کم‌آبی آمایش‌محور، به تنهایی قادر به نجات کشور از بحران آب نیست، می‌گوید: اگر عزمی برای مقابله با بحران آب وجود داشته باشد، باید همزمان با عملیاتی‌شدن ایده سازگاری با کم‌آبی آمایش‌محور؛ با کلان‌نگری در حوضه‌های آبریز، اجرای طرح‌های الگوی کشت کشاورزی، اعمال مدیریت به‌هم‌پیوسته و یکپارچه منابع آب، تعادل‌بخشی کمی و کیفی منابع آب‌های زیرزمینی و نیز افزایش راندمان آبیاری هم اجرایی ‌شود. قطبی‌سرابی تأکید کرد: همزمان با اجرای مواردی که به آنها اشاره شد، تولید منابع آب جدید به میزان 150میلیارد مترمکعب در سال نیز ضروری است. برای دستیابی به آب جدید در گام نخست باید وزارت آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست در کشور تاسیس شود؛ زیرا 37سال تجربه عینی وزارت نیرو نشان داد ساختار سازمانی وزارت نیرو به شکل موجود قادر به مدیریت منابع آب کشور نیست.
او گفت که با تشکیل وزارت آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست، می‌توان با راهکارهایی از جمله اجرای طرح‌های آبخوانداری و آبخیزداری احیای قنوات، اجرای طرح تفکیک آب شرب از آب بهداشتی، استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری در کشاورزی و تغییر الگوی کشت، بازچرخانی پساب‌ها و فاضلاب‌ها و استفاده مجدد از آنها، میزان منابع آب کشور را از 130میلیارد مترمکعب به 280میلیارد مترمکعب در سال‌ افزایش داد.
با افزایش این میزان تولید آب، کسری ذخایر منابع آب‌های زیرزمینی کشور به میزان حدود 16میلیارد مترمکعب در سال و کسری ذخایر تجمعی آب‌های زیرزمینی به میزان 121میلیارد مترمکعب، قابل جبران است.


مکث
 بیلان منابع آب کشور و چگونگی تأمین 150 میلیارد متر مکعب آب بیشتر
منصور قطبی‌سرابی درباره بیلان منابع آب کشور هم گفت: میزان آب ناشی از بارندگی کشور با درنظر‌گرفتن متوسط بارندگی به میزان 250میلی‌متر در سال، 410میلیارد مترمکعب است. این درحالی است که بنا به آمار 280میلیارد مترمکعب آب ناشی از بارندگی تبخیر و از دسترس خارج می‌شود. به گفته وی، حجم آب‌های تجدیدپذیر کشور هم 130میلیارد مترمکعب شامل منابع آب‌های سطحی به میزان 90میلیارد مترمکعب و منابع آب‌های زیرزمینی به میزان 40میلیارد مترمکعب است. قطبی‌سرابی می‌گوید: حداکثر منابع آب قابل بهره‌برداری از منابع آب تجدید‌پذیر کشور حدود 65میلیارد مترمکعب در سال قابل برآورد است ولی با توجه به مصرف آب کشور به میزان 96میلیارد مترمکعب در سال، کشور ایران هم‌اکنون با کسری منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی به میزان 31میلیارد مترمکعب در سال، مواجه است. او با اعلام این آمار تأکید می‌کند: با تقلیل میزان تبخیر آب‌های ناشی از بارندگی کشور می‌توان 100میلیارد مترمکعب آب استحصال کرد که 84میلیارد مترمکعب آن با اجرای طرح‌های آبخیزداری و ‌16میلیارد مترمکعب با حفظ رطوبت خاک قابل دستیابی است. به گفته این کارشناس حوزه آب، افزایش راندمان آبیاری نیز باعث جلوگیری از هدر‌رفت 20میلیارد مترمکعب آب در سال و اصلاح الگوی کشت سالانه باعث جلوگیری از تلف‌شدن 10میلیارد مترمکعب آب در بخش کشاورزی می‌شود. اجرای طرح‌های تعادل‌بخشی کمی و کیفی منابع آب‌های زیرزمینی در دشت‌های زهدار و دارای بیلان مثبت و افزایش ذخیره مخزن آب‌های زیرزمینی نیز زمینه استفاده از 10میلیارد مترمکعب آب را فراهم می‌کند. علاوه بر این با بهره‌برداری از منابع آب‌های زیرزمینی غیر متعارف،  زمینه استفاده از 10 میلیارد متر مکعب آب از این منابع امکان پذیر می‌شود.