گیوه یک پای افزار قدیمی راحت و سازگار با آب و هوای معتدل ایرانی است که البته با زحمت فراوان تهیه شده و حاصل دست رنج چندین نفر اعم از زنان و مردانی است که هنرمندانه کوشیده و با هنر و سلیقه و البته مهارت فراوان خود کفشی را آفریدند که با داشتن خصوصیاتی چون خنک، سبک و قابل شستشو بودن در بین افرادی همچون روستاییان و کشاورزان پذیرفته شده و سال‌های متمادی از گذشته تاکنون مورد استفاده قرار گرفته است.
این پای افزار از ساده ترین مواد تهیه شده و با ساده‌ترین روش‌ها نیز ساخته و پرداخته می‌شود. مراحل ساخت و تولید گیوه حدود 2 روز طول می‌کشد که در 4 مرحله چرم‌سازی، رویه بافی، تخت‌کشی و گیوه‌دوزی خلاصه می‌شود.
صنعت گیوه در شهرضا
صنعت گیوه‌دوزی در شهرستان شهرضا قدمتی به درازای تاریخ شهرستان دارد، موقعیت جغرافیایی خاص شهرستان شهرضا و قرار گرفتن بر سر راه پنج استان کشور یعنی استان‌های چهارمحال و بختیاری، یزد، فارس، اصفهان و کهکیلویه و بویراحمد و واقع شدن در بین رشته کوه‌های زاگرس از سمت غرب و جنوب و نواحی پست کویری سمت شمال شرقی، این شهرستان را جزو نواحی خشک و نیمه خشک قرار داده است.
آب و هوای خاص، ضرورت تحرک مردم در فصول بهار، تابستان و پاییز و نوع معیشت آنان در گذشته که بیشتر مبتنی بر کشاورزی و دامداری بوده است؛ پا افزاری را می‌طلبیده که سبک، مقاوم، خنک و در عین حال ارزان باشد و مردم برای تأمین نیاز خود عشایر و روستائیان قادر به تولید آن باشند.
گیوه را می‌توان یکی از جالب‌ترین و ارزنده‌ترین صنایع دستی مردم شهرضا دانست هر چند از تاریخ پیدایش و رواج آن در بین مردم شهرضا اطلاع دقیقی در دست نیست.
به نظر می‌رسد این پاپوش قدیمی مردم شهرضا که روزگاری مانند سایر نقاط ایران، به ویژه در روزهای گرم سال مورد استفاده فراوان قرار می‌گرفت با رواج کفش چرمی در اواسط قرن هجدهم میلادی و تحت تأثیر صنایع اروپا و تمایز دادن به لایه‌های چپ و راست کفش، افزایش تعداد کارمندان دولت از سال 1330شمسی و رسمیت یافتن کفش چرمی به عنوان کفش رسمی اداری، کاربردش در بین کارمندان دولت از بین رفت و فقط بین مردم غیر کارمند که بیشتر از طبقات پایین جامعه بودند رونق داشت.
گیوه یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی، پاپوش‌های سنتی بشر است
کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی در شهرضا در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم، اظهار داشت: گیوه یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی، پاپوش‌های سنتی بشر است که انسان مبتکر دوران گذشته با بهره‌گیری از مواد اولیه فراوان و ارزان قیمت با ذوق سرشار خویش اقدام به تولید این دست ساخته کرده است.
محمدرضا منصف افزود: گیوه یا ملکی، پای‌افزار سنتی ما ایرانیان است که رویه آن از نخ پنبه‌ای بافته شده و با چرم به تخت چرمی، پارچه‌ای و یا لاستیکی دوخته می‌شود.
وی بیان کرد: این نوع پاپوش تابستانی سبک، بادوام و مناسب برای راهپیمایی‌های طولانی، ویژه مردان روستایی و از جمله صنایع دستی مناطقی از ایران مانند استان فارس، اصفهان، چهارمحال و بختیاری و کرمانشاه بوده است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه همه مراحل تولید این پاپوش، دستی است اما از لحاظ شکل و دوخت در هر منطقه‌ای با منطقه دیگر متفاوت است، گفت: در لابه‌لای متون فارسی مشخص نیست که از چه زمان واژه‌های گیوه و ملکی به کار گرفته شده چه قبل از این دو واژه، بیشتر واژه‌هایی نظیر موزه با انواع آن چون موزه چینی، موزه ساغری تبریز و موزه ساغری شیراز و پای افزار و پای چرمی و نیز کفش تا قرن هشتم هجری به کار برده می‌شده است.
وی بیان کرد: با تأسیس کارخانه‌های کفش چرمی ماشینی به ویژه کفش «ملی» در سال 1339شمسی و سپس کارخانه کفش «وین» و بعد از آن کارخانه «بلا» ضربه وحشتاکی به صنعت دستی گیوه‌دوزی زد.
روش ساخت سنتی گیوه در شهرضا
در ساخت گیوه سه نفر مشارکت دارند؛ رویه باف، تخت کش، ملکی دوز. رویه گیوه را زن‌ها با سوزن گیوه‌بافی و نخ سفید محکم و چهارلا که با چرخ‌های قدیمی تابیده می‌شود و نام محلی آن نخ أرقاج - نوعی نخ قالی - است، دولا می‌بافند.
یکی از بافندگان گیوه در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم، گفت: بافت گیوه از سر انگشت پا شروع شده و ردیف‌های پشت سرهم به آن اضافه می‌شود و به تدریج توسعه می‌یابد، برای این که دهنه گیوه تنگ و جمع شود، هر دوره چهار خفت کم می‌شود وقتی طول مورد لزوم به دست آمد و به رویه پا رسید از دو طرف کم می شود.
وی افزود: اگر بخواهیم 50 رج و 18 دوره و 9 پاشنه (اندازه پای بزرگ) بچینیم، نخ دولا را به اندازه یک متر تاب چپ داده، نخ را سر زانو بسته و گره می‌زنیم یکی می‌کشیم و دوباره از سمت راست آغاز می‌شود تا یک رگ گیوه تکمیل شود.
این بانوی گیوه‌باف با اشاره به اینکه رویه گیوه هرچه محکم‌تر چیده شود، بهتر است، بیان کرد: بعد از اتمام یک رج (راه) با قیچی نخ را چیده و با خط‌کش و نوعی سوزن محکم روی رج بافته می‌کشیم به این دلیل که بافت از هم باز شود، برای بافتن راه دوم، سر دو نخ را پیوند می‌زنیم و دوباره از سر راه شروع به بافتن می‌کنیم.
وی افزود: در رویه‌بافی گیوه هرگز از گره استفاده نمی‌شود، وقتی رویه گیوه بافته شد آن را در آب با مکانی مرطوب و نمدار مثل طاقچه‌های قدیمی قرار می‌دهند تا سفت و محکم شود زیرا خریدار بیشتری خواهد داشت.
این بافنده گیوه با بیان اینکه برای بافت یک جفت رویه گیوه بسته به سرعت دست بافنده، حداکثر دو روز طول می‌کشد، گفت: وسایل کار یک رویه‌باف گیوه عبارت است از: گندوش- خط‌کش- نخ که به زبان محلی دُلُمبه رسبون گفته می‌شود.
تخت‌کشی یکی از مشاغل سنتی شهرضا است
نفر دوم در گیوه‌بافی، تخت‌کش است، تخت‌کشی یکی از مشاغل سنتی شهرضا است که امروز فقط یاد و خاطره آن در ذهن افراد سالخورده می‌درخشد و برای جوانان علاقه‌مند به فرهنگ و سنت، شور و شگفتی می‌آفریند. تخت‌کشی شغلی مردانه بوده است و اغلب افرادی که به این کار می‌پرداخته‌اند کشاورز یا باغدار بوده‌اند. بیشتر مغازه‌های تخت‌کشی باریک و طویل بوده است که استاد کار و شاگردان دور آن می نشستند. مواد تخت‌کشی عبارت بود از: پارچه‌های نخی با کرباسی کهنه، چرم و نخ.
وسایل کار عبارت بودند از: انواع درفش با نام های «برگ، بقی، درفش بلند، درفش»، دلیل، دوال، مشته، شفره، کف‌کوب و سنگ مهره، کنده تخت‌کشی.
گیوه‌دوزی در شهرضا رواج چندانی ندارد
در گذشته یکی از اصلی‌ترین پوشاک مردم شهرضا گیوه بود. این نوع پای‌پوش، سبک، محکم، در دسترس و مناسب با آب و هوای شهرضا ساخته می‌شد. در تولید و ساخت گیوه سه نفر فعالیت داشتند: رویه‌باف که بیشتر زنان بودند و در اقتصاد خانواده به همسران‌شان کمت می کردند. تخت‌کش و ملکی‌دوز به ترتیب نفر دوم و سوم در تولید گیوه بودند. از قرن هجدهم میلادی با ورود کفش از اروپا، اجبار کارمندان به پوشیدن کفش به جای گیوه و ارزان بودن قیمت کفش چرمی نسبت به گیوه، فرهنگ گیوه‌پوشی کمرنگ شد به گونه‌ای که امروزه عده کمی از روستائیان و عشایر از گیوه استفاده می‌کنند و نام گیوه رو به فراموشی است.
در حال حاضر گیوه‌دوزی در شهرضا رواج چندانی ندارد و کم کم مانند بسیاری از صنایع‌دستی دیگر رو به فراموشی است.
این هنر دیرینه که جایگاه ویژه‌ای در میان هنرهای دستی داشته و دارد، می‌رود که فقط نمونه‌هایی از آن را در موزه‌ها بیابیم، هنری که زمانی برای خود یل و کوپالی داشته است.
صنعت دیرین گیوه‌بافی با توجه به مشقت بالا و درآمد پایین رو به فراموشی است و مسئولان باید برای احیای این صنعت تدبیری بیاندیشند، هنر گیوه‌دوزی صرف نظر از جنبه اقتصادی آن، یک میراث فکری و فرهنگی است وحفظ این میراث کهن در سایه آموزش آن بیش از پیش باید مورد توجه علاقه‌مندان به این حرفه قرار گیرد.
می‌توان با ارائه و انجام راهکارهایی چون آموزش در ساعت درس کار و فن آوری دانش آموزان، حمایت از تولیدکنندگان کارآفرین و نوآور و اهمیت بیشتر به این پوشاک در صنعت گردشگری بتوان ساخت گیوه شهرضا را باز تولید کرد.
