انتخابات ریاست جمهوری در ایران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رویدادهای سیاسی کشور، تحت نظارت دقیق شورای نگهبان انجام می‌شود. این نهاد که یکی از ارکان مهم نظام جمهوری اسلامی است، مسئولیت حفاظت از قانون اساسی و موازین شرعی را بر عهده دارد. در این مقاله، به بررسی جامع نقش شورای نگهبان در انتخابات ریاست جمهوری، ساختار، وظایف، تاریخچه و ضرورت وجود این نهاد می‌پردازیم.
شورای نگهبان چیست؟
شورای نگهبان نهادی است که بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تشکیل شده و وظیفۀ اصلی آن «پاسداری از احکام اسلام و قانون اساسی» است. این شورا متشکل از 12 عضو است که نیمی از آنها فقهای اسلامی و نیمی دیگر حقوقدانان هستند. فقها توسط رهبری و حقوقدانان توسط رئیس قوۀ قضائیه (با تأیید مجلس شورای اسلامی) انتخاب می‌شوند.
ساختار شورای نگهبان
شورای نگهبان دارای ساختار منظمی است که شامل:
- دبیرخانه: احمد جنتی از سال 1371 تاکنون، دبیر این شورا بوده است.
- کمیسیون‌های تخصصی: شامل کمیسیون‌های فقهی، حقوقی و نظارتی.
- هیئت‌های نظارت بر انتخابات: که در سطوح مختلف کشوری تشکیل می‌شوند.
وظایف شورای نگهبان چیست؟
وظایف شورای نگهبان را می‌توان در سه حوزۀ کلی دسته‌بندی کرد:
1. نظارت بر قانون‌گذاری
- بررسی مصوبات مجلس شورای اسلامی از نظر عدم مغایرت با شرع و قانون اساسی
- حق وتوی مصوبات مجلس در صورت مغایرت با موازین اسلامی یا قانون اساسی
- ارسال مصوبات مغایر به مجلس برای اصلاح
2. نظارت بر انتخابات
نظارت استصوابی بر انتخابات ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان
- تأیید صلاحیت نامزدهای انتخاباتی
- بررسی شکایات انتخاباتی
- اعلام نتایج نهایی انتخابات
3. تفسیر قانون اساسی
- تفسیر رسمی اصول قانون اساسی
- پاسخ به استفساریه‌های مراجع مختلف دربارۀ مفاد قانون اساسی
ضرورت وجود شورای نگهبان چیست؟
وجود شورای نگهبان در نظام جمهوری اسلامی ایران دلایل متعددی دارد:
حفظ هویت اسلامی نظام
- تضمین انطباق قوانین با موازین شرعی
- پیشگیری از تصویب قوانین مغایر با اسلام
صیانت از قانون اساسی
- جلوگیری از تفسیرهای سلیقه‌ای از قانون اساسی
- حفظ تعادل بین قوای سه‌گانه
تضمین سلامت انتخابات
- پیشگیری از تقلب و تخلف در فرآیندهای انتخاباتی
- تأمین امنیت روانی جامعه در جریان انتخابات
ایجاد ثبات سیاسی
- جلوگیری از نوسانات شدید سیاسی
- حفظ استمرار نظام در شرایط بحرانی
نقش شورای نگهبان در انتخابات ریاست‌جمهوری
شورای نگهبان در انتخابات ریاست‌جمهوری وظایف متعددی دارد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
- بررسی صلاحیت داوطلبان
- ارزیابی مدارک و شرایط عمومی و اختصاصی داوطلبان
- بررسی سوابق و اعتقادات نامزدها
- استفاده از ابزارهایی مانند نظرسنجی پیامکی به‌عنوان مکمل بررسی‌ها
- نظارت بر فرآیند انتخابات
- تشکیل هیئت‌های نظارتی در سطوح مختلف
- نظارت بر ثبت‌نام، تبلیغات، رأی‌گیری و شمارش آرا
- بررسی شکایات و تخلفات انتخاباتی
- اعلام نتایج نهایی
- تأیید قطعی نتایج انتخابات
- حق ابطال انتخابات در صورت اثبات تخلف گسترده
انتخابات زودهنگام ۱۴۰۳ و نقش شورای نگهبان
پس از حادثۀ سقوط بالگرد ریاست جمهوری که منجر به شهادت آیت‌الله رئیسی و همراهان شد، انتخابات زودهنگام برای تیرماه ۱۴۰۳ برنامه‌ریزی شد. در این شرایط خاص، شورای نگهبان با چالش‌های متعددی روبه‌رو شد که عبارت‌اند از:
تسریع در فرآیند بررسی صلاحیت‌ها
به‌دلیل وجود محدودیت زمانی، مدت لازم برای بررسی دقیق مدارک داوطلبان ریاست جمهوری کاهش یافت. در این شرایط، شورای نگهبان نیازمند افزایش دقت در ارزیابی‌های خود بود.
نظارت فشرده بر فرآیندهای انتخاباتی
برای رفع مشکلات احتمالی در انتخابات زودهنگام 1403، شورای نگهبان تعداد ناظران در حوزه‌های انتخاباتی را افزایش داد. همچنین، نظارت دقیقی بر تبلیغات انتخاباتی اعمال کرد تا تخلفی صورت نگیرد.
مدیریت بحران احتمالی
در شرایط سختی مانند شهادت ریاست جمهوری، شورای نگهبان احتیاج داشت تا آمادگی کاملی برای بررسی شکایات احتمالی تصمیم‌گیری سریع در شرایط بحرانی داشته باشد.
سخن آخر
شورای نگهبان به‌عنوان یکی از ارکان مهم نظام جمهوری اسلامی ایران، نقشی حیاتی در حفظ سلامت انتخابات و صیانت از قانون اساسی ایفا می‌کند. با وجود چالش‌های موجود، این نهاد توانسته است در طول چهار دهۀ گذشته، کارکردهای اساسی خود را به‌خوبی انجام دهد. در آستانۀ انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری ۱۴۰۳، نقش شورای نگهبان در تضمین برگزاری انتخابات سالم و مطمئن بیش از پیش اهمیت یافت و این نهاد، با موفقیت از این شرایط بحرانی عبور کرد.
آگاهی شهروندان از سازوکارها و وظایف این نهاد می‌تواند به مشارکت فعال و آگاهانه‌تر در فرآیندهای انتخاباتی منجر شود. شورای نگهبان نیز با بهره‌گیری از تجربیات گذشته و به‌کارگیری روش‌های نوین، می‌تواند در تحقق هرچه بهتر اهداف قانون اساسی موفق باشد.
