در سال ۹۶ سازمان بهزیستی اعلام کرد که حداکثر ۵۰ میلیون ریال کمک هزینه عمل جراحی تغییر جنسی که پرونده آن‌ها تایید شده باشد، اختصاص می‌یابد. این رقم احتمالا با احتساب تورم، دو برابر شده است.
کمک مالی به افرادی که خواهان عمل جراحی تغییر جنسیت هستند صرفا به مواردی تعلق می‌گیرد که مراحل پزشکی، روان پزشکی و پزشکی قانونی آن‌ها طی شده باشد. بهترین زمان برای برخورد با اختلال هویت جنسی (T,S) شناسایی افراد در سنین دوران دبستان است تا با مداخلات روانشناسی، مشکلات بر طرف شود. اما با افزایش سن، اختلال هویت جنسی تشدید شده و در نهایت به عمل جراحی تغییر جنسیت منتهی می‌شود.
عمل تغییر جنسیت (MTF) نیازمند تاییدیه پزشکی قانونی و روانشناسی است. برای آقایانی که قصد تغییر جنسیت دارند، باید واژن ایجاد شود که به دو شکل روده‌ای و پوستی است. نیازی به جراحی عمومی دارد. برای بانوانی که عمل تغییر جنسیت را انجام می‌دهند، رحم و سینه و تخمدان خارج می‌شود. عمل تخصصی و بسیار سخت است.
برای خانم‌های ترنس، در مرحله چهارم عمل، آلت تناسلی مردانه ایجاد می‌شود. معمولا روش مرسوم استفاده از کلیتوریس خود خانم می‌باشد، چون کلیتوریس دارای حس و خاصیت نعوظ است. ابتدا کلیتوریس آزاد می‌شود و سپس با استفاده از لب‌های کوچک آلت تناسلی خانم، یک آلت تناسلی کوچک ایجاد می‌شود. این عمل کم عارضه بوده و مزیت آن داشتن حس و خاصیت نعوظ در کلیتوریس است، ولی ممکن است نتوان با آن عمل نزدیکی را انجام داد. اندازه آلت تناسلی که با این روش ایجاد می‌شود ۴ تا ۱۰ سانتیمتر خواهد بود.
عمل جراحی تغییر جنسیت پوستی، حدود ۲ ساعت زمان می‌برد و عمل تغییر جنسیت روده ای، ۴ ساعت زمان نیاز دارد. برای ترنس‌های خانم، این زمان نرمال است. البته این احتمال وجود دارد که بر اساس وضعیت مریض، مدت جراحی افزایش یابد. اگر بیمار متقاضی جراحی تغییر جنسیت، به صورت روده‌ای جراحی شود، بایستی ۴ روز در بیمارستان بستری شود.
در غیر این صورت یک روز بستری می‌شود. لیزر کردن مو‌های آقایان متقاضی تغییر جنسیت از موضوعات دیگری است که باید در نظر گرفته شود. گاهی تار‌های صوتی هم نیاز به عمل دارد که در بیمارستان انجام می‌شود. ترنس‌ها برای تغییر جنسیت باید به روان پزشک مراجعه کنند. پس از تایید روان پزشک که فرد ترنس است، روانپزشک پزشکی قانونی باید آن را تایید کند.
سپس دادگاه، مجوز تغییر جنسیت و عمل جراحی تغییر جنسیت می‌دهد. پس از این مجوزها، کار جراجی تغییر جنسیت و هورمون تراپی انجام می‌شود و دکتر غدد نیز بر کار نطارت دارد. هزینه جراحی تغییر جنسیت در ایران بیش از ۲۰ میلیون تومان است که در بیمارستان‌های دولتی ۵۰ میلیون ریال هزینه دارد. بارداری ترنس‌های خانم به دلیل دارو‌هایی که مصرف می‌کنند، امکان پذیر نیست. ترنس‌های مرد به زن یا MTF معمولا نقص کمی دارند.
مسیر اول عمل جراحی تغییر جنسیت
- مراجعه به روانپزشک معتبر و دارای صلاحیت
- گذراندن دوران روان درمانی
- دریافت تاییدیه مبنی بر ترنس بودن از روانپزشک
- انجام آزمایش‌های تشخیص سطح هورمون و کاریوتایپ برای اطمینان از اینکه فرد دچار اختلال هورمونی یا کروموزومی نیست.
- مراجعه به دادگاه و ارائه دادخواست تغییر جنس
- ارجاع فرد تراجنسی از دادگاه به پزشکی قانونی برای تاییدیه مدارک پزشکی
- تایید پزشکی قانونی و ارجاع به قاضی
- دریافت حکم قاضی مبنی بر جواز تغییر جنس
- مراجعه به دادگاه خانواده و ارائه دادخواست تغییر جنس
- ارجاع فرد ترنس به پزشکی قانونی
- معرفی به یک روانپزشک معتبر از طرف پزشکی قانونی و گذراندن مراحل روان درمانی
- انجام آزمایش‌های تشخیص سطح هورمون و کاریوتایپ برای اطمینان از اینکه فرد دچار اختلال هورمونی یا کروموزومی نیست.
- تایید از طرف روانپزشک و ارجاع به پزشکی قانونی
- تایید از طرف پزشکی قانونی و ارجاع به قاضی
- دریافت حکم قاضی مبنی بر جواز تغییر جنس
ترنس‌سکشوال‌ها از انجام خدمت سربازی معاف شده اند. در ماده ۳۳ قانون نظام وظیفه عمومی از ترنس‌ها به عنوان مفسد اخلاقی یاد شده بود، اما کارت معافیت صادر می‌شود. افرادی که هنوز از نظر پزشکی قانونی، وضعیت جنسیت آن‌ها مشخص نیست، معافیت موقت می‌گیرند. هیچ منع قانونی برای استخدام ترنس‌ها وجود ندارد و معافیت سربازی آن‌ها هم‌چنان با ارائه گواهی نامه‌های مربوطه، برقرار است.
قسمت عمده‌ای از سرنوشت کسانی که قصد دارند تغییر جنسیت دهند به دست پزشکان است؛ پزشکانی که اگر نتیجه کارشان درست از آب درنیاید ممکن است زندگی یک نفر را تا آخر عمر تحت الشعاع قرار بدهند. دکتر مهرداد بقایی جراح عمومی است. او سال ۸۰ وارد ایران شد و بعد از ۴ سال فعالیت، اولین ترنس برای جراحی به او مراجعه کرد.
بقایی جزو پزشکان خوشنامی است که در ۱۰ سال گذشته در حوزه تغییر جنسیت کار کرده و بیش از ۱۰۰ عمل جراحی در کارنامه کاری اش دارد. با دکتر بقایی درباره تغییر جنسیت و مراحلی که این جراحی دارد گفتگو کردیم.
قبل از رسیدن به مطب دکتر، فکر می‌کردم تمام صندلی هایش پر است از ترنس‌هایی که قصد تغییر جنسیت دارند، اما در مطب او که تخصص جراحی عمومی و فلوشیپ سوختگی دارد، زنی را می‌بینیم که نیمی از صورتش سوخته و سعی می‌کند با روسری آن را بپوشند. سوختگی صورت زن به شدت عمیق است. در بین صحبت‌هایی که با دوستش رد و بدل می‌کند صحبت از تمیز بودن کار دکتر بقایی است و آنجاست که می‌فهمم چرا ترنس‌هایی که عمل جراحی شان را با این پزشک انجام داده اند از دقتی که او در کارهایش دارد، تعریف می‌کنند. بعد از دقایقی مریض دکتر که اتفاقا یک ترنس است از اتاق بیرون می‌آید و نوبت من است که برای گفتگو با مهرداد بقایی وارد مطب او شوم.
آقای دکتر چطور می‌شود یک جراح عمومی که فلوشیپ سوختگی دارد به یکی از پزشکان متبحر و قابل اعتماد در حوزه تغییر جنسیت تبدیل می‌شود؟
من عمل تغییر جنسیت mtf را انجام می‌دهم؛ بیمارانی که به من مراجعه می‌کنند آقایانی هستند که با تاییدیه پزشک قانونی و روانشناسی قصد دارند به جنس مخالف تبدیل شوند. برای این افراد باید جراحی منجر به تشکیل واژن انجام شود، عملی که به دو شکل «روده ای» و «پوستی» انجام می‌شود.
انجام این عمل اتفاقا نیاز به جراح عمومی دارد نه پزشک دیگری. آن اوایل که افراد برای تغییر جنسیت به من مراجعه می‌کردند روش روده‌ای بسیار متداول بود، اما الان از روش پوستی هم استفاده می‌شود. برای جراحی ftm نیاز است سینه، رحم و تخمدان فرد مورد جراحی قرار بگیرد و همگی از بدن او خارج شوند. این عمل بسیار سخت و تخصصی است و به نظرم در ایران به شکل صددرصد رضایت بخش انجام نمی‌شود.
عمل جراحی برای تغییر جنسیت چه مدت طول می‌کشد؟
عمل پوستی تغییر جنسیت ۲ ساعت و نوع روده‌ای اش ۴ ساعت. البته این ساعت برای ترنس‌های خانم است، این نرمالش است. گاهی اوقات پیش می‌آید که این عمل کمی بیشتر طول بکشد. اگر بیمار به شکل روده‌ای جراحی شود باید ۴ روز در بیمارستان بماند در غیر این صورت یک روز بررسی می‌شود.
عمل‌های زیبایی که روی این افراد انجام می‌شود چیست؟
عمل‌هایی مانند عمل بینی، برجستگی گونه و یک عمل مهم گردن است. آقایان روی گلو یک برجستگی دارند که در خانم‌ها معمولا وجود ندارد. ما با جراحی، این برجستگی را تراش می‌دهیم. مسئله دیگر هم لیزر کردن مو‌های زائد است. گاهی اوقات هم تار‌های صوتی نیاز به عمل دارند که این عمل هم در بیمارستان انجام می‌شود.
ترنس‌ها برای تغییر جنسیت چه مسیری را طی می‌کنند؟
معمولا در قدم اول به روانپزشک مراجعه می‌کنند. بعد از اینکه روانپزشک اعلام کرد فرد ترنس است، این نظریه باید توسط روانپزشک پزشکی قانونی هم تایید شود. بعد از دریافت تاییدیه، دادگاه مجوز تغییر جنسیت را می‌دهد. بعد از دریافت این مجوز کار‌های جراحی و هورمون تراپی، جلسات مشاوره با دکتر غدد و ... انجام می‌شود. البته به نظر من، حفظ ارتباط با روانشناس و مددکار اجتماعی بعد از عمل جراحی، کاری است که هر ترنسی باید انجام بدهد چرا که در غیر این صورت با مشکلات زیادی مواجه می‌شود.
هزینه جراحی تغییر جنسیت چقدر است؟
اگر این عمل در بیمارستان‌های دولتی انجام شود حدودا ۵ میلیون تومان باید هزینه دریافت شود، اما اگر در کلینیک‌های خصوصی انجام شود هزینه اش تقریبا بالای ۲۰ میلیون تومان می‌شود. این هزینه عمل روده‌ای است، هزینه جراحی پوستی در کلینیک خصوصی حدود ۱۰ میلیون تومان است.
این عمل در کدام کشور بهتر انجام می‌شود؟
کشور تایلند مرکز انجام عمل جراحی تغییر جنسیت است.
ترنس‌های ایرانی برای عمل به تایلند می‌روند؟
من در این چند سال شاید ۲ یا ۳ نفر را دیده باشم که برای عمل به این کشور رفته اند، چون معمولا هزینه این عمل خیلی بالاست و کمتر کسی از عهده آن برمی آید.
برنامه‌ای برای اینکه پزشکان ما در این کشور‌ها آموزش ببینند وجود ندارد تا گلایه‌های ترنس‌ها از نوع عمل‌ها کمتر شود؟
امکانش که وجود دارد. می‌توان پزشکی که در این رشته متبحر هستند را در قالب یک تیم برای آموزش به کشور‌های دیگر بفرستند، اما فعلا مسئولانی که توانایی اش را دارند، برای این کار قدمی برنداشته اند.
شما خودتان برای آموزش به شکل شخصی اقدام نکرده اید؟
من به دلیل علاقه شخصی یک بار ارتباط برقرار کردم، اما در نهایت آن‌ها گفتند که آموزش نمی‌دهیم. برای همین است که می‌گویم مسئولان باید در این راه اقدام کنند. این را هم باید در نظر بگیریم، پزشک ایرانی که در سال ۱۰ عمل جراحی انجام می‌دهد برایش به صرفه نیست این هزینه هنگفت را برای آموزش به شکل خصوصی پرداخت کند.
افرادی که مجوز قانونی می‌گیرند از چه سنی می‌توانند برای انجام تغییر جنسیت اقدام کنند؟
معمولا از ۱۸ سالگی که به سن قانونی می‌رسند امکان جراحی برای شان فراهم است، اما بیماران من معمولا از ۲۲ سالگی شروع می‌شوند. البته از آن طرف آدم ۵۰ ساله هم داریم که به تازگی مجوز تغییر جنسیت دریافت کرده است.
۵۰ سالگی خیلی دیر نیست؟
چرا دیر است، اما وقتی پای صحبت چنین افرادی می‌نشینم معمولا می‌گویند که تا الان جرأت انجام چنین کاری را نداشته اند. نه خانواده از آن‌ها حمایت می‌کرده و نه جامعه. وقتی یک نفر می‌داند بعد از جراحی، شغل، خانواده، دوستان و ... را از دست می‌دهد معلوم است که این ریسک را به جان نمی‌خرد.
یکی از مشکلات اصلی عدم پذیرش این موضوع از سوی پدر و مادرهاست. یک وقت‌هایی پدر و مادر‌ها به مطب من می‌آیند برای مشاوره گرفتن. من به آن‌ها می‌گویم شما فکر کنید بچه تان مشکل «فتق» دارد و باید جراحی شود. این عمل هم همینطور است. قبول این مسئله از سوی پدر و مادر باعث می‌شود فرزند ترنس شان بهترین انتخاب را انجام بدهد. برعکس، اگر این قضیه با انکار والدین همراه شود گاهی اوقات باعث می‌شود فرد ترنس تا ۵۰ سالگی هم جرأت نکند برای تغییر جنسیت اقدام کند.
دلیل باردار نشدن ترنس‌های خانم چیست؟
هر عضوی را که پیوند می‌زنند برای اینکه پیوند پس نزند لازم است بیمار تا آخر عمر دارو مصرف کند تا ایمنی بدن تامین شود. رحم هم همینطور است و حتما افراد بعد از جراحی باید تا مدت‌ها دارو مصرف کنند. دارو‌هایی که برای جنین مضر است و باعث اختلال رشد و مشکلاتی از این دست می‌شود. برای همین بارداری در این ارگان که به بدن ترنس‌های خانم پیوند زده می‌شود، امکانپذیر نیست.
در دوران طباب تان، فردی بوده که شما را تحت تاثیر قرار داده باشد؟
افرادی که از سوی خانواده‌ها طرد شده یا مورد ضرب و شتم قرار گرفته اند واقعا من را تحت تاثیر قرار می‌دهند. دیدن این افراد واقعا برایم غم انگیز است. من بیماری داشتم که پزشک بود. ایشان برای انجام عمل تغییر جنسیت واقعا اذیت می‌شد. نمی‌دانست بعد از تغییر جنسیت چه چیزی در انتظارش است و زندگی حرفه‌ای اش به کجا می‌رسد. استرسی که این بیمار داشت ناراحت کننده بود، اما به هر حال جراحی کرد.
بعضی از کسانی که تغییر جنسیت می‌دهند، بعدا دست به انجام عمل‌های زیبایی زیادی می‌زنند، دلیلش چیست؟
ترنس‌های mtf (مرد به زن) دوست دارند بسیار زیبا و بی نقص باشند و به جای تمام این سال‌هایی که زنانگی نکرده اند، در قالب جنس زن فرو بروند. برای همین به سمت جراحی‌های زیبایی می‌روند. البته یکسری جراحی‌ها و پروتز‌ها برای این افراد لازم و ضروری است، اما بیشتر از آن، متاسفانه باعث مشکلات زیادی می‌شود. بعضی از ترنس‌ها گاهی خودشان را به تیغ‌های جراحی می‌سپارند و اغلب هم از نتیجه عمل ناراضی هستند. برای همین است که تاکید می‌کنم این افراد باید تحت نظر روانشناس و مددکار دوره نقاهت شان را بگذرانند تا از انجام چنین عمل‌هایی منصرف شوند.
در این سال‌ها بیماری داشته اید که خاطره اش همیشه در ذهن شما مانده باشد؟
هر کدام از بیماران برای من قصه خاصی دارند. خاطره یک بیمار را برای تان تعریف می‌کنم که همیشه در یادم مانده و هنوز هم با خودش و خانواده اش در ارتباط هستم. بیماری داشتم که بعد از جلسات متعددی که با من داشت، تصمیم به جراحی گرفت. او قبل از اینکه به مرحله آخر تغییر جنسیت برسد با یک نفر نامزد کرده و قرار بود تا قبل از برگزاری مراسم عروسی شان، عمل آخر را انجام بدهد. این که نامزدش این مسئله را قبول کرده بود برای من خیلی عجیب بود. این آقا در تمام ویزیت‌های همسرش، او را همراهی می‌کرد و مشوقش بود.
روزی که قرار عمل جراحی را گذاشتیم تا وقتی عمل این دختر تمام شد، همسرش از پشت در اتاق عمل بلند نشد و لحظه‌ای دست از دعا کردن و گریه کردن نکشید. این مسئله برای من خیلی جذاب بود و همیشه به خاطر دارمش. بعد از ۸-۷ سال هنوز از حال شان باخبر هستم و خدا را شکر زندگی خوبی دارند. عشق آن‌ها برای همیشه در ذهن من ماندگار شده است.
قانون چه می‌گوید؟
افراد ترنس برای اینکه موفق به انجام عمل تغییر جنسیت شوند می‌توانند دو مسیر را طی کنند(که در بالا توضیح دادیم). فرد باید از روانپزشک، جراح دادگاه و آزمایشگاه بگذرد تا به نتیجه‌ای که دوست دارد برسد.
منابع: مجله سرنخ، وب‌سایت روزیاتو
