آبیاری چمن با پساب فاضلاب تهرانیها
لیلا مهداد| ساعتها و روزها صداي دريل هيلتي را تاب ميآورد تا در ميان پايتختهاي توسعهيافته قرار بگيرد؛ آرزويي كه پلاكاردهاي زردرنگ با اين مضمون نويد محقق شدنش را در تهران ميدهند: «از صبر و بردباری شما شهروندان عزیز به منظور اجرای پروژه شبکه فاضلاب شهری استان تهران متشکریم.»
حالا ٢٤سال از اين انتظار گذشته و هنوز صداي دریلها در بعضي مناطق به گوش ميرسد؛ شنيدهها و گفتهها حكايت از چشمبهراهي سالهاي آينده ميدهند تا يكي از طرحهاي بزرگ زيستمحيطي خاورميانه به شكل كامل اجرايي شود، تا در سايه آن مشكلات فاضلابش را پشتسر بگذارد.
نيازمند هزينهكردن رقمهاي كلانيم
٢٤سال پیش که كلنگ پروژه فاضلاب تهران به زمين خورد، چشماندازها از اتمام آن در سال ٩٧ خبر ميدادند، اما حالا در خوشبينانهترين حالت، صحبت از اتمام اين پروژه بزرگ در سالهاي آتي به ميان ميآيد و اين در حالي است كه نگراني از فرسودهشدن تاسيسات اين طرح هم وجود دارد. عليرضا نوذريپور، قائممقام مديرعامل سازمان آب و فاضلاب تهران در گفتوگو با «شهروند» از اجراييشدن حدود ٧٠درصد طرح فاضلاب ميگويد:«متاسفانه اين طرح هنوز بهطور كامل اجرايي نشده و اين در حالي است كه درصدي از خطوط جمعآوري اجرايي شده و تعدادي از تصفيهخانهها باقيمانده است. يكي از تصفيهخانههاي بزرگ در جنوب تهران قرار دارد كه ٨مترمكعب در ثانيه فاضلاب تصفيه ميكند. تصفيهخانه بزرگي در جنوبغرب تهران در دست احداث است و ٧تصفيهخانه محلي، البته براي ادامه كار و تكميل آن نيازمند ١٠هزارميلياردتومان سرمايهگذاري هستيم.»
آنطور که او میگوید اگرچه وضعيت طرح شبكه فاضلاب در شهرهاي استان وضعيت خوبي ندارد و به همين دليل تنها ٨درصد این طرح در آنها اجرايي شده، اما در شهرهايي مانند شهرقدس، شهريار، اسلامشهر، پرند، پيشوا، پرديس و لواسان تصفيهخانههاي فاضلاب در مدار بهرهبردارياند و تعداد ديگري هم به مدار خواهند آمد، اما پيشرفت اين طرح در شهرها به دليل ضعف اعتبارات عمراني بسيار كُند است. نوذريپور از شروع خطوط اجرايي در بیشتر شهرها هم خبر ميدهد: «اكثر بهرهبرداري در بخش كشاورزي است، اگرچه بهرهبرداري ديگر در حوزه شركت آب و فاضلاب نيست. شركت آب منطقهاي خروج پساب را تحويل گرفته و درحال حاضر در دشت ورامين و ري بيشترين مصرفكنندگان را كه كشاورزان تشكيل ميدهند، داريم.» در ميان مناطق ٢٢گانه تهران بعضي مناطق از طرح عقب هستند و امسال حفاريها براي آنها شروع شده است. قائممقام مديرعامل سازمان آب و فاضلاب تهران در اينباره ميگويد: «مناطق ٢١ و ٢٢ در اين طرح بسيار عقب بوده و جزو مناطقياند كه اين طرح هنوز اجرايي نشده و بهتازگي شروع طرح را در آنها ميبينيم.» البته سازمان آب و فاضلاب تهران به فكر تصفيهخانههايي در مقياس كوچكتر و به شكل محلي با همكاري شهرداري است، تا از پساب آن براي بهرهبرداري فضاي سبز استفاده كند، چون واقعيتها گوياي اين مسأله هستند كه طي سالهاي آتي به دليل مشكلات آبي بايد از پساب براي آبياري فضاي شهري كه يكي از ضرورتهاي محيطزيستي شهرهاست، استفاده كرد. نوذريپور محققشدن اين مسأله را در گروی همكاري شهرداري ميداند و ميگويد: «اگر شهرداري تهران همكاري كند، آمادگي داريم از تعداد بيشتري از تصفيهخانهها در داخل شهر بهرهبرداري كنيم، چون در آينده اين حجم بهرهبرداري از منابع آبي را براي فضاي سبز نخواهيم داشت و به همينمنظور پيشبينيها براي اين حوزه روي پساب بهدستآمده از شبكه فاضلاب است؛ براي همين صحبتی با شهرداري و شوراي شهر داشتهايم، حتي در منطقه ٢٢ توافقي داشتيم كه باوجود تمام جلسات اين توافق پس از چند سال به نتيجه نرسيده است.»
پيشبينيها از اين مسأله روايت ميكنند كه مجموع پساب حاصل از تصفیهخانههای تهران چیزی حدود ٨٥٠میلیون مترمکعب در سال خواهد شد که میتوان از این پساب در کشاورزی جنوب تهران، در آبیاری پارکها و فضای سبز و حتی غنیکردن آبخوان دشت تهران استفاده کرد. قائممقام مديرعامل سازمان آبوفاضلاب تهران بازه زماني تمامشدن اين پروژه شهري را وابسته به مشكلات مالي ميداند: «مشكل اصلي، مالي است. زماني كه پول نداشته باشيد و اختيار پول دست شما نباشد و بايد منابعي تخصيص داده شود، نميتوان از بازه زماني مشخصي صحبت كرد. اخيرا وامي را از بانك توسعه زيرساخت آسيايي به ميزان ٦٥٠ ميليون دلار براي احداث ١٤ تصفيهخانه پيگيري كردهايم كه به مراحل نهايي رسيده، ولي نيازمند حمايت بانك مركزي است تا به نتيجه برسد، اگر اين وام محقق شود، ميتوانيم پيشبيني كنيم طي
٣ تا ٥سال آينده شهرهاي استان هم به ظرفيت ٥٠درصد تكميل پروژه برسند.» نوذريپور شبكه فاضلاب را طرحي ملي و زيستمحيطي عنوان ميكند و براين باور است كه اجراييشدن آن نياز به حمايت دولت و همكاري شهروندان دارد. «پروژه شبكه فاضلاب، طرحي است كه منابع آن بايد از محل حق انشعابات تامين شود، دولت هم بايد در بودجه عمومي و هم در طرحهاي تملك داراييها كمك كند و حمايتهايي داشته باشد. نيازمند هزينهكردن رقمهاي كلانيم؛ ارقامي كه تامين آنها شايد از منابع داخلي نتواند محقق شود.»
از ديروز تا به امروز
داستان ناتمام شبكه فاضلاب تهران به سال ١٣٢٠ برميگردد؛ دوراني كه صحبت از عمليات لولهكشي آب مطرح شد و به سبب آن چگونگي ايجاد تاسيسات فاضلاب تهران مورد نقد و بررسي قرار گرفت تا اينكه در سال ١٣٣٦ نماينده دولت وقت از اختصاص اعتبار ٣٠٠ميليون توماني و آغاز طرح فاضلاب تهران خبر داد، اما شنيدهها و ديدهها از پيشرفت آن خبر ندادند. در سال ١٣٧١با تشكيل شركت آب و فاضلاب تهران مسئوليت طرح فاضلاب تهران به اين شركت واگذار شد، اما تامين اعتبار آن باعث شد كليد خوردن اين طرح به سال ٧٣ بكشد؛ اگرچه در همان زمان هم با كندي مسير را طي ميكرد و سهسال بعد اجراييشدن جدي آن در دستور كار قرار گرفت، به همين منظور ٢٠تصفيهخانه در نظر گرفته شد تا با توجه به شـناختي كـه از مناطق مختلف و مشكلات پيچيده براي دفـع فاضـلاب شـهر تهـران وجود دارد، منـاطقي از شـمال تهران به وسعت ۵هزارهكتار (از ميدان ونك به بالا) و در جنوب تهران به وسـعت ١٠هزار هكتار (از خيابان مولوي به پايين) و يـك حاشـيه ١۵٠٠هكتـاري، جـزو اولويـت نخست كار شركت آب و فاضلاب قرار بگيرد. ١٠سال بعد از اين ماجرا يعني در ١٨مرداد سال١٣٩٦ محمد پرورش، مديرعامل شركت آب و فاضلاب استان تهران از برنامهريزيهاي صورتگرفته براي تكميل شبكه فاضلاب استان تهران با هزينه يكميليون و ٦٠٠هزار دلار تا ٤سال آينده خبر داد تا پايان اين داستان نيمهتمام به سال ١٤٠٠ موكول شود.
در تصفیه فاضلاب از جوامع پیشرو عقبیم
هدايت فهمي، معاون دفتر برنامهريزي كلان و آبفاي وزارت نيرو هم از شبكه فاضلاب و اهميت پساب در جهان امروز و كمبودن اعتبارات براي تكميل پروژه شبكه فاضلاب براي «شهروند» ميگويد.
چند درصد از شهرهاي كشور تحتپوشش شبكه فاضلاب قرار دارند؟
٤٨درصد شهرهاي كشور تحتپوشش شبكه جمعآوري فاضلاب شهرياند. در ميان شهرها، تهران بهعنوان پايتخت شبكه بزرگي را به خود اختصاص داده است، بهطوري كه ١٢تصفيهخانه غيرمتمركز دارد و بعضي از آنها وارد پروسه تصفيه شدهاند؛ تصفيهخانههايي كه با ظرفيت اسمي حدود ٧٠٠ميليون مترمكعب تا نزديك به يكميليارد مترمكعب در كشور است.
شبكه فاضلاب كه يكي از ضرورتهاي زندگي شهري امروزي است، چه ميزان تخمين زده شده است؟
در حال حاضر چهارونيم ميليارد تومان هزينه فاضلاب شهري و صنعتي ما است كه اين ميزان قرار است در طول برنامه به يكونيم ميليارد برسد. يكي از واقعيتها اين است كه در طول چند برنامه بايد بخش عمده اين فاضلاب شهري را تكميل و مطابق استانداردها در مصارف موردنياز استفاده كنيم. اين پساب ميتواند بخشي از آب مصرفي صنعت و كشاورزي را تامين كند. نكته مهم اين است كه پساب خواهان بيشتري دارد، چون در بخش كشاورزي پساب نوعي مواد دارد كه ميتواند جايگزين كود هم باشد، ولي از همه مهمتر اين است كه در كشورهاي توسعهيافته پساب را بهعنوان آبي مطمئن ميبينند، چون در خشكترين سالها پساب وجود دارد و مطمئنتر از آبي است كه از طبيعت دريافت ميشود.
در حال حاضر بيشترين بخش فاضلاب بازچرخانيشده در چه بخشي مورد استفاده قرار ميگيرد؟
در بخش كشاورزي ورود پيدا كرده و مورد استفاده قرار ميگيرد. فاضلاب تنها مختص بخش شرب و صنعت نيست، چون بخش كشاورزي هم فاضلابي دارد و بهعنوان زهاب كشاورزي از آن ياد ميشود كه در مرحلهاي ساده ميتواند تصفيه شود و بارها مورد استفاده قرار بگيرد.
بازه زماني نياز داريم تا در تصفيه فاضلاب، همپاي كشورهاي توسعهيافته عمل كنيم؟
ما در زمينه تامين آب شرب شهري در سطح جمعيت تحت پوشش ٩٩,٤درصد موفق بودهايم. اما از آنجايي كه تصفيه بسيار پرهزينه و اعتبارات دولتي در اين زمينه هم بسيار محدود است و از آنجايي كه شركتهاي آب و فاضلابمان هم خصوصي اداره ميشوند، كمي از جوامع پيشرو در اين زمينه عقب هستيم و مستلزم اين است كه حداكثر طي سه برنامه ديگر علاوه بر برنامه ششم بتوانيم فاضلاب شهري را تحتپوشش ستونهاي جمعآوري مدرن و تصفيه فاضلاب ببريم. اگرچه در روستاها مسأله كمي متفاوت است، البته جوامع پيشرفته هم در بخش روستايي از شبكههاي جمعآوري فاضلاب بهره نميبرند.
