تهران برج‌زده

راضیه فلاح

بر‌اساس آمارهای رسمی، آلودگی هوا سالانه جان 9 هزار نفر را در تهران می‌گیرد و بحران آلودگی، مردم را از شهر فراری داده است. به‌ گفته کارشناسان محیط‌ زیست، بلندمرتبه‌سازی و توسعه عمودی شهر، از دلایل ایجاد این بحران است. این در‌حالی‌ است که وزارت راه و شهرسازی با استفاده از شش درصد از ظرفیت 1.8 میلیون زمین‌های در اختیارش، می‌تواند مسئله آلودگی تهران را حل کند.

آلودگی مزمن

تعطیلی پیاپی تهران در روزهای گذشته، سوغات میهمان ناخوانده پاییز و زمستان است. آلودگی هوا حالا چند‌سالی می‌شود که مدارس و اداره‌ها را در فصل سرما به تعطیلی می‌کشاند؛‌ تا آنجا که فقط در سال گذشته 20 روز به علت آلودگی هوا تعطیل شد. میزان آلاینده‌ها در این روزها آن‌قدر شدت گرفته است که حتی زور باران و برف نیز به پاکیزه‌شدن هوا نرسید و همین سبب شد‌ تهران در صدر فهرست آلوده‌ترین شهرهای جهان قرار گیرد. مردم در این شرایط مجبورند از شهر فرار کنند تا زنده بمانند. خروجی‌های پر‌ترافیک پایتخت در روزهایی که برای آلودگی هوا تعطیل می‌شود، تقلای مردم برای نفس‌کشیدن را نشان می‌دهد. آلودگی علاوه‌‌بر جان، به مال مردم هم ضرر می‌رساند. به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، هزینه خسارت آلودگی هوا برای هر خانواده چهارنفره در تهران، سالانه 1.2 میلیارد دلار است. ریشه این بحران را باید در بلندمرتبه‌سازی جست‌وجو کرد. کارشناسان محیط‌ زیست معتقدند توسعه عمودی تهران، یکی از مهم‌ترین دلایل آلودگی هوای شهر است. ساختمان‌های بلند هم جریان طبیعی باد را مسدود می‌کنند و هم با افزایش تراکم شهر به 141 نفر، باعث مصرف بیشتر انرژی می‌شوند. مرتضی چه‌گونی، کارشناس محیط‌ زیست، درباره تأثیر آسمان‌خراش‌ها بر آلودگی هوا به «شرق» توضیح داد: «ساختمان‌های بلندمرتبه، به‌ویژه آنهایی که متراکم و پیوسته ساخته شده‌اند، تأثیر چشمگیری در شکل‌گیری پدیده جزایر گرمایی و افزایش دمای سطح شهر دارند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند‌ این پدیده با آلودگی هوا در ارتباط است؛ به‌طوری‌ که مناطقی از شهر که دمای جزایر گرمایی در آنها بالاتر است، غلظت آلاینده‌های هوا نیز در این نقاط بیشتر مشاهده می‌شود‌». به همین دلیل است که تغییر شیوه گسترش تهران و دیگر کلان‌شهرها از عمودی به افقی می‌تواند راهی برای کاهش آلودگی هوا باشد که سالانه جان 50 هزار نفر را در کشور می‌گیرد.

 2.6 میلیون دلار خسارت به تهران، دستاورد هوای آلوده

بر‌اساس اعلام شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، در سال ۱۴۰۲ فقط ۱۰ روز هوای «پاک» در پایتخت ثبت شده، درحالی‌که تهران در سال گذشته ۱۱۹ روز هوای ناسالم را تجربه کرده است. باقی روزها نیز در وضعیت زرد، نارنجی یا قرمز قرار داشته‌اند. وضعیت زرد برای بیماران قلبی و تنفسی خطرناک محسوب می‌شود و انباشت آلاینده‌ها، هوای شهر را برای تمامی گروه‌ها ناسالم می‌کند. تهران نه‌تنها به آلوده‌ترین شهر جهان تبدیل شده است، بلکه آلودگی هوا سالانه خسارات مالی هنگفتی را به شهروندان تحمیل می‌کند. بر‌اساس گزارش بانک جهانی، فقط در سال ۲۰۱۸، آلودگی هوا ۲.۶ میلیون دلار خسارت به پایتخت وارد کرده است. آلودگی هوا علاوه‌بر خسارات اقتصادی، به سلامت شهروندان نیز آسیب‌های جبران‌ناپذیری وارد می‌کند. به گفته محمدرضا ظفرقندی، وزیر بهداشت، آلودگی هوا سالانه جان ۵۰ هزار نفر را در کشور می‌گیرد که ۹ هزار نفر از این موارد به تهران مربوط است.

محمدصادق حسنوند، رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای تهران‌ نیز اعلام کرده است‌ ۱۰ تا ۱۲ درصد از مرگ‌ومیرهای سالانه در ایران، به ‌طور مستقیم به آلودگی هوا مرتبط هستند. قرار‌گرفتن طولانی‌مدت در معرض آلاینده‌ها همچنین به افزایش خطر زوال عقل، ناباروری، دیابت نوع دو و حتی مرده‌زایی منجر می‌شود. طبق گزارش بانک مرکزی، آلودگی هوا چهارمین عامل عمده مرگ‌ومیر در جهان است و 10 درصد از مرگ‌و‌میرهای سراسر جهان‌ به این بحران مربوط می‌شود. زندگی در چنین شرایطی، تهران را به شهری غیرقابل زیست تبدیل کرده است. تعطیلی‌های مکرر مدارس، دانشگاه‌ها و اداره‌ها، تنها راهکار مقامات برای مدیریت این بحران بوده است. با‌این‌‌حال، این اقدامات نه‌تنها نتوانسته‌اند وضعیت را بهبود ببخشند، بلکه شهروندان را وادار کرده‌اند که برای فرار موقت از آلودگی، در تعطیلی‌ها به شهرهای اطراف یا شمال کشور پناه ببرند. این اقدامات کوتاه‌مدت در‌حالی انجام می‌شود که هیچ راه‌حل بنیادی‌ای برای مقابله با این بحران در دستور کار قرار نگرفته است.

آلودگی هوا؛ هدیه توسعه عمودی به مردم تهران

یکی از مهم‌ترین عوامل تشدید آلودگی هوای تهران، تراکم بالای جمعیت و توسعه عمودی شهر است. به گفته محمدمنان رئیسی، نایب‌رئیس کمیسیون عمران مجلس، محدودیت در توسعه افقی و تأکید بر بلندمرتبه‌سازی موجب افزایش مصرف انرژی، از‌ جمله بنزین و برق، شده است. او همچنین از ناترازی روزانه ۲۰ میلیون لیتر بنزین در کشور به‌ عنوان یکی از پیامدهای این مدل شهرسازی یاد می‌کند. این میزان مصرف، نه‌تنها فشار سنگینی بر زیرساخت‌های انرژی وارد کرده، بلکه به تولید آلاینده‌های بیشتر و تشدید آلودگی هوا انجامیده است.

با تراکم ۱۴۱ نفر در هر هکتار، تهران اکنون متراکم‌ترین مرکز استان کشور است و مدل توسعه عمودی در کلان‌شهرها به بحرانی برای محیط‌ زیست و سلامت عمومی تبدیل شده است. مطالعه‌ای که در Journal of Art and Architecture Studies منتشر شده است، نشان می‌دهد‌ ساختمان‌های بلندمرتبه با ایجاد اختلال در الگوهای طبیعی باد، تجمع آلاینده‌ها را در مناطق شهری افزایش می‌دهند. این سازه‌ها مانع جریان طبیعی هوا شده و دسترسی به نور خورشید و هوای تازه را در سطوح پایین‌تر کاهش می‌دهند. در نتیجه، کیفیت هوای مناطق پر‌تراکم به‌شدت افت کرده و غلظت ذرات معلق در هوا افزایش یافته است. این شرایط به‌ویژه در تهران‌ که بلندمرتبه‌سازی بدون در نظر گرفتن اصول محیط‌زیستی گسترش یافته است، منجر به بحران آلودگی هوای مزمن شده است. تعطیلی مکرر مدارس و دانشگاه‌ها در روزهای آلوده نیز گواهی بر وخامت اوضاع است و اثرات نامطلوبی بر کیفیت زندگی شهروندان داشته است. تأثیر بلندمرتبه‌سازی فقط به اختلال در جریان هوا محدود نمی‌شود. مقاله‌ای با عنوان «تأثیر ساختمان‌های بلندمرتبه بر شبکه ترافیک شهری» نشان می‌دهد‌ این مدل توسعه، با جذب جمعیت و سفرهای بیشتر به مناطق متراکم، بر شدت ترافیک شهری افزوده است. این پدیده در تهران که ۶۰ درصد آلودگی آن ناشی از خودروهاست، اثر مستقیمی بر افزایش انتشار آلاینده‌ها دارد. توسعه عمودی و ساخت برج‌ها، نه‌تنها باعث قفل‌شدن ترافیک شده‌، بلکه غلظت آلاینده‌ها را در شهر افزایش داده است. این مدل از توسعه شهری، به‌جای حل مشکلات زیرساختی و توزیع مناسب تراکم، چالش‌های بیشتری برای محیط‌ زیست و زندگی شهری  به وجود آورده است.

هوای پاک با گسترش افقی شهر

با وجود اینکه قانون «هوای پاک» به مواردی همچون کنترل منابع آلاینده نظیر وسایل نقلیه و صنایع آلودگی، ارتقای حمل‌ونقل عمومی و استفاده از انرژی‌های پاک پرداخته است، هیچ اشاره‌ای به تأثیر بلندمرتبه‌سازی و گسترش عمودی شهرها به ‌عنوان عاملی برای آلودگی هوا نکرده است. این در‌حالی است که به عقیده کارشناسان و بر‌اساس پژوهش‌ها، بلندمرتبه‌سازی و افزایش تراکم شهری از عوامل اصلی تشدید آلودگی هوا و کاهش کیفیت آن به شمار می‌روند. به این ترتیب، این نقص در قانون باعث شده است‌ یکی از مهم‌ترین عوامل زیربنایی آلودگی هوای شهرهای بزرگ نادیده گرفته شود. در کنار مواردی که قانون به آنها اشاره کرده است، توسعه افقی شهرها می‌تواند به‌ عنوان یک راه‌حل مؤثر برای کاهش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ مانند تهران مطرح شود. به‌جای تکیه بر مدل‌های بلندمرتبه‌سازی که موجب افزایش تراکم و محبوس‌شدن آلاینده‌ها می‌شود، پیشنهاد می‌شود‌ شهرها به‌ صورت افقی توسعه یابند. وزارت راه و شهرسازی با در اختیار داشتن ۱.۸میلیون هکتار زمین، قادر است ‌با استفاده از فقط شش درصد از این اراضی، شهرها را به شیوه‌ای پایدار و کم‌تراکم‌تر گسترش دهد. این تغییر نه‌تنها باعث کاهش ترافیک و فشار بر زیرساخت‌ها می‌شود، بلکه به کاهش مصرف سوخت و انرژی و بهبود کیفیت هوا نیز کمک خواهد کرد.