این «چشم» چگونه بر مصر باستان فرمانروایی می‌کرد؟

فرادید| چشم رع نمادی از مصر باستان و مملو از نمادگرایی و اهمیت تاریخی است. «رع» خدای خورشید در آیین‌های مصر باستان بود و نماد چشم، بُعدی خاص از قدرت او را نشان می‌داد.

به گزارش فرادید؛ مصریان معتقد بودند چشم رع که گاهی «چشم حقیقت» نامیده می‌شود، می‌تواند هر چیزی را ببیند و از این رو، حس اقتدار بی‌نظیری بر نوع بشر به او داده بودند. این نماد در اشکال مختلف هنر مصری، از جمله هیروگلیف‌ها، کنده‌کاری‌ها و طلسم‌ها به شکل چشم انسان یا شبیه چشم شاهین با قطره اشکی که از آن می‌ریزد، ظاهر شده است.

چشم رع

چشم رع، همتای مونث خدای خورشید بود و بیشتر شکل الهه‌هایی از جمله حاثور، سخمت، باستت، اوادیت و موت را در زندگی رع به خود می‌گرفت، به این معنا که چشم می‌توانست بدن رع را به شکل دیگری ترک کند و با قدرت مطلق تابناکی‌اش، اعمال مجازات کند. در یک افسانه، رع چشمش را به شکل سخمت به زمین فرستاد تا به دلیل نافرمانی بشر از فرمانش، مجازاتی وحشتناک اعمال کند. سِخمت با گرفتن شکل ماده‌شیر به خود، قدرت چشم را مهار کرد و با کشتار خشونت‌آمیز مردم زمین غوغا بپا کرد تا اینکه رع او را فریب داد تا بیش از حد آبجو بنوشد و از حال برود. 

سخمت و چشم رع

انرژی زنانه‌ی موجود در چشم رع را می‌توان با این باور مصریان قیاس کرد که خورشید نماد رشد، باروری و تولد است و از این جهت می‌توان آن را یک موجود مونث به حساب آورد. در یکی از داستان‌های قدیمی رع، اشک‌هایی که از چشمان او می‌ریزند به نخستین مردم روی زمین تبدیل می‌شوند که نمایانگر قدرت عظیمی است که مصریان باستان به این نماد به عنوان منبع اصلی تمام زندگی نسبت می‌دادند. 

نمادی ژرف در مصر باستان

تعویذ باستانی به شکل چشم رع

چشم رع در مصر باستان به دلیل باور مصریان به اقتدار و قدرت مطلق آن اهمیت زیادی داشت. این نقش بیشتر روی درگاه‌ها یا ورودی معابد حک می‌شد تا شاهدی بر بینایی مطلق آن باشد. مصریان همچنین باور داشتند که چشم رع می‌تواند انرژی منفی را دفع کند و هماهنگی را بازگرداند. فراعنه از نمادهای چشم به عنوان نوعی دفاع در برابر دشمنان استفاده می‌کردند. مصریان چشم رع را در جواهرات، طلسم‌ها یا تعویذ می‌پوشیدند و باور داشتند این کار به آن‌ها توانایی دفع انرژی منفی را می‌دهد. این نماد روی هنرهای تدفینی و کتیبه‌ها نیز ظاهر شده، زیرا مصریان معتقد بودند این نقش می‌تواند روح آسیب‌پذیر را در سفر به زندگی پس از مرگ محافظت کند و آن را از آسیب در امان نگه دارد. 

نیرویی محافظ و خشن

طلسم چشم رع، ۱۰۷۰–۶۶۴ پیش از میلاد

از یک سو، چشم رع به عنوان یک نیروی حفاظتی توانا دیده میشد که می‌توانست خطرات قریب‌الوقوع را دفع کند، مردم را ایمن نگه دارد، تعادل و نظم را در جهان برقرار کند و قدرت شفابخش باورنکردنی دارد. از سوی دیگر، چشم رع به عنوان یک محافظ سرسخت، این قدرت را داشت که ترس بزرگی به دل مصریان باستان بیندازد، چون آن‌ها معتقد بودند چشم رع می‌تواند شاهد اعمال شیطانی یا انحرافی آن‌ها باشد و اشکال خشونت‌آمیز و مخربی از مجازات را در مورد آن‌ها اعمال کند. این دوگانگی را می‌توان با روشی که مصریان هم به خورشید احترام می‌گذاشتند و هم از آن می‌ترسیدند (بخاطر خواص حیات‌بخش و مخرب آن) مقایسه کرد. 

چشم رع و چشم حوروس

تابوت واه، ۱۹۸۱-۱۹۷۵ پ. م. که چشم رع روی آن به تصویر کشیده شده است

در حالی که چشم رع بسیار شبیه چشم حوروس است، هر کدام معانی متمایز خودشان را دارند. چشم رع بیشتر «چشم راست» است که معمولاً به خورشید اشاره دارد، در حالی که چشم حوروس بیشتر چشم چپ است و به ماه اشاره دارد، هرچند نام آن‌ها گاهی اوقات به جای یکدیگر بکار برده می‌شود. در برخی تصاویر، چشم حوروس با نشانه‌های اضافه مصری تزئین شده که به آسیب‌هایی اشاره دارد که در جریان نبرد حوروس با عمویش سِت در یکی از افسانه‌های معروف، به چشم هوروس وارد شد. وقتی دو چشم با هم دیده شوند، تقارن و نظم زیربنایی جهان را نشان می‌دهند. در واقع، در بسیاری از اسطوره‌ها، مصریان این دو نیروی آسمانی را به‌طور جدایی‌ناپذیری درهم‌تنیده می‌دیدند، دو «چشمی» که یکدیگر را متعادل می‌کنند. 

چشم شکل مشخصی دارد

تصاویری متفاوت از چشم رع/چشم حوروس

شکل متمایز و سبک‌دار چشم رع با تزئینات مواج آن، طوری طراحی شده بود که به علائم چشم شاهین، پرنده‌ای محبوب مصریان باستان شبیه باشد. این موضوع، چشم را با خود رع پیوند می‌دهد که معمولاً در آثار هنری به شکل مردی با سر شاهین نشان داده می‌شود. امروزه، چشم رع همچنان یک موتیف در فرهنگ عامه، در جواهرات، خالکوبی‌ها و سایر اشکال هنری است که به دلیل مظهر برجسته و نمادگرایی عمیق‌تر آن تحسین می‌شود.

مترجم: زهرا ذوالقدر