گام نخست؛ دیپلماسی وحدت در منطقه

‌مهدی بازرگان: طبق برنامه‌ریزی‌ها، چهارشنبه هفته گذشته اولین سفر سیاست خارجی مسعود پزشکیان با حضور در عراق رقم خورد. متن و حاشیه‌های این سفر حکایت از آن دارد که نه‌تنها دولت چهاردهم سنگ‌بنای محکمی برای تقویت روابط با عراق طی چهار سال پیش‌رو گذاشته است، بلکه برنامه جدی برای تقویت دیپلماسی منطقه‌ای به موازات تلاش‌ها در راستای آغاز مذاکرات با غرب برای لغو تحریم‌ها دارد. در تحلیل اهمیت و ابعاد اولین سفر خارجی پزشکیان و نیز نتایج آن، مقامات عراقی اظهارنظرهای مثبتی داشتند و این سفر را مهم و تأثیرگذار خواندند. کمااینکه به نوشته ایسنا، حسین السعبری، نماینده پارلمان عراق، در گپ‌وگفتی که با روزنامه لبنانی الاخبار داشت، معتقد است: «سفر رئیس‌جمهور ایران به عراق، به‌ویژه در مسائل امنیتی و اقتصادی و امضای تفاهم‌نامه‌ها که در خدمت منافع دو کشور است، بسیار مهم و تأثیرگذار است».

یاسین عزیز، سیاست‌مدار کُرد هم درباره سفر پزشکیان به کردستان، این سفر را نشانه‌ واضحی از وجود منافع مستقیم ایران در اقلیم کردستان و نیز موقعیت و تأثیر آن بر نقشه سیاسی، چه در عراق و چه در منطقه دانست. عزیز در گفت‌وگویی با الاخبار، این سفر را ادامه مرحله روابط حسنه توصیف کرد که ماه‌ها پیش بین اقلیم و تهران به‌ویژه در زمینه عادی‌سازی روابط میان حزب دموکرات کردستان و ایران پدیدار شد. به گفته این تحلیلگر کُرد: «با توجه به اینکه روابط ایران، سلیمانیه و اتحادیه میهنی کردستان روابط مثبتی بوده و هست، بنابراین گرم‌شدن مجدد روابط اربیل و تهران تأثیر مثبت بیشتری بر همه خواهد داشت».

 عزیمت به بغداد، استقبال رسمی و دیدار با رئیس‌جمهور عراق

صبح چهارشنبه هفته گذشته ‌مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، به دعوت رسمی محمد شیاع ‌السودانی، نخست‌وزیر عراق برای انجام سفری سه‌روزه، تهران را به مقصد بغداد ترک کرد. پزشکیان با بدرقه محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور و حجت‌الاسلام محسنی‌قمی، معاون بین‌الملل دفتر مقام معظم رهبری، راهی این سفر شد. جعفر قائم‌پناه، معاون اجرائی رئیس‌جمهور، محسن حاجی‌میرزایی، رئیس‌دفتر رئیس‌‌جمهور، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، عبدالناصر همتی، وزیر اقتصاد، فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی، محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی و مهدی سنایی، معاون سیاسی دفتر رئیس‌جمهور، پزشکیان را در اولین سفر خارجی همراهی کردند. مسعود پزشکیان در بدو ورود به عراق، در محل فرودگاه بین‌المللی بغداد، به شکل رسمی از سوی محمد شیاع ‌السودانی مورد استقبال قرار گرفت. در مراسم استقبال رسمی از رئیس‌جمهور، پس از نواختن سرود ملی دو کشور، پزشکیان و السودانی از یگان تشریفات حاضر در محل سان دیدند و سپس مقامات عالی‌رتبه همراه را به یکدیگر معرفی کردند. مسعود پزشکیان در همان بدو ورود به فرودگاه بغداد، در یادمان و محل شهادت سردار حاج قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس حاضر شد و یاد این شهیدان جبهه مقاومت را گرامی داشت. پس از مراسم استقبال رسمی، پزشکیان به محل کاخ ریاست‌جمهوری عزیمت و با عبداللطیف رشید، همتای عراقی خود دیدار کرد. رئیس‌جمهور‌ اسلامی ایران در جریان دیدار با رئیس‌جمهور عراق، بر ضرورت توجه بیشتر بر همکاری‌های دوجانبه و منطقه‌ای تأکید کرد. پزشکیان خواستار تشکیل کمیسیون‌های تخصص بین دو کشور برای گسترش هر‌چه بیشتر روابط سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی شد. رئیس‌جمهور به سابقه دیرینه و تاریخی دو کشور ایران و عراق اشاره و بر ضرورت تشکیل اتحادیه مشترک کشورهای اسلامی تأکید کرد. رئیس‌جمهور عراق نیز در این دیدار ضمن خیرمقدم به رئیس‌جمهوری اسلامی ایران، یاد و خاطره شهید رئیسی و شهید امیرعبداللهیان را گرامی داشت. عبداللطیف جمال رشید حرکت در مسیر حذف دلار از مبادلات مالی را مورد تأکید قرار داد. رئیس‌جمهور عراق از شکل‌گیری توافق‌ها و امضای سندهای همکاری بیشتر بین دو کشور جمهوری اسلامی ایران و عراق استقبال کرد. او نقض حاکمیت ارضی ایران و ترور شهید اسماعیل هنیه و کشتار مردم غزه و فلسطین را محکوم کرد.

 از دیدار با نخست‌وزیر و حضور در نشست خبری مشترک تا دیدار با رئیس شورای‌ عالی قضائی

بعد از دیدار دو رئیس‌جمهوری ایران و عراق، مسعود پزشکیان در محل کاخ نخست‌وزیری با محمد شیاع السودانی دیدار کرد و پس از آن نشست مشترک اعضای هیئت‌های عالی‌رتبه دو کشور برگزار شد. مسعود پزشکیان سپس با شرکت در نشست خبری مشترک با نخست‌وزیر عراق، اظهار کرد: «توسعه روابط بین دو کشور اهمیت دارد. ما به شرایط ژئوپلیتیک ایران و عراق تأکید داریم که سبب می‌شود دو کشور نقطه وصلی بین آسیا و اروپا باشند». او با اشاره به ابعاد مختلف سفرش به عراق‌‌ تأکید کرد: «این سفر فرصت مناسبی برای به اشتراک گذاشتن دیدگاه‌های ماست و گام‌های آتی را در این ارتباط و در چارچوب‌ تفاهمات امضا‌شده برمی‌داریم. در این زمینه کمیته‌های اختصاصی برای اجرائی‌شدن این تفاهم‌نامه‌ها تشکیل خواهد شد». رئیس‌جمهوری اسلامی ایران در ادامه سخنانش اعلام کرد: «به تفاهمات ملتزم خواهیم بود و آنها را در کشورمان دنبال می‌کنم تا اجرائی شود. نباید هیچ مشکلی در این زمینه وجود داشته باشد. در این زمینه ما با آقای سودانی در ارتباط هستیم».

در ادامه برنامه‌های سفر رئیس‌جمهور به بغداد، بعد‌از‌ظهر چهارشنبه بود که مقامات عالی‌رتبه ایران و عراق در حضور رؤسای دولت‌های دو کشور، ۱۴ سند همکاری در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی، آموزشی، اجتماعی، هنری، رسانه‌ای، فنی-مهندسی، بازرگانی، حمل‌ونقل، سیاسی، ورزشی، کشاورزی و زیارتی به امضا رساندند. رئیس‌جمهور کشورمان در ادامه برنامه‌های سفر خود به عراق با فائق زیدان، رئیس شورای ‌عالی قضائی این کشور دیدار و گفت‌وگو کرد. در همین دیدار، رئیس‌جمهور به توافق مقامات عالی ایران و عراق برای تدوین برنامه راهبردی جامع بلندمدت توسعه روابط دو کشور اشاره کرد و یادآور شد: «امروز سران ایران و عراق برای حل مشکلات پیش‌روی ارتقای سطح روابط فی‌مابین اراده جدی دارند و این برنامه می‌تواند مسیر توسعه روابط و موانع و اقتضائات آن را به ‌دقت تعیین کند».

از دیدار با بازرگانان و فعالان اقتصادی عراقی تا نشست با رهبران شیعه

مسعود پزشکیان بعد‌ازظهر چهارشنبه‌ ۲۱ شهریور ۱۴۰۳ در ادامه برنامه‌های سفر به عراق، در نشستی با بازرگانان و فعالان اقتصادی در این کشور شرکت کرد و در این دیدار، یکی از اهداف اصلی سفر خود به عراق را تسهیل مسیر فعالیت بازرگانان و تولیدکنندگان ایرانی برشمرد و در ادامه گفته‌هایش تصریح کرد: «در دیدارها و رایزنی‌های صورت‌گرفته با مقامات ارشد عراق، توافق کردیم که یک کارگروه تخصصی برای تدوین برنامه جامع راهبردی بلندمدت میان دو کشور تشکیل شود». او از تجار و فعالان اقتصادی حاضر در جلسه خواست همه مشکلاتی را که احساس می‌کنند در مسیر فعالیت آنها اخلال ایجاد می‌کند، از‌جمله مسائل مطرح‌شده در این جلسه را به کارگروه مذکور ارائه کنند و افزود: رونق فعالیت شما، هم به‌نفع ایران است و هم عراق؛ حتما با کارگروهی که برای تدوین این برنامه راهبردی تشکیل خواهد شد، تعامل داشته باشید تا بهترین برنامه ممکن برای گسترش هر‌چه بیشتر تعاملات اقتصادی میان دو کشور تدوین شود. پزشکیان گسترش و رونق تعاملات اقتصادی و ارتقای امنیت و ثبات اقتصادی را دارای رابطه متقابل دانست و اظهار کرد: رونق فعالیت‌های اقتصادی و تبادلات تجاری نیازمند صلح، ثبات و امنیت است و هر‌چه این تعاملات گسترش یابد، باعث ارتقا و پایداری بیشتر ثبات و امنیت خواهد شد. رئیس‌جمهوری عصر چهارشنبه در ادامه برنامه‌های سفر به عراق، دیداری هم با ایرانیان مقیم این کشور داشت و با بیان اینکه در این سفر به دنبال رفع مشکلات پیش‌روی زندگی و فعالیت ایرانیان در عراق هستیم، خاطرنشان کرد: «معتقدم اگر راهی را که امامان به ما معرفی کرده‌اند‌ پیموده بودیم، امروز وضعیت‌مان در داخل کشور و منطقه متفاوت بود؛ اگر ما ید واحده و برادر هم بودیم، رژیم صهیونیستی جرئت نمی‌کرد چنین گستاخانه مرتکب جنایت شود». ‌مسعود پزشکیان در جریان اولین روز سفر خود به عراق و در جریان دیدار چارچوب هماهنگی جریان حکمت عراق، با سید‌عمار حکیم، رهبر جریان حکمت ملی عراق در بغداد نیز دیدار کرد. او بعد از این دیدار، در نشست رهبران گروه‌های شیعه عراق حاضر شد و ضمن ابراز خرسندی از دیدار و گفت‌وگو با اعضای چارچوب هماهنگی تشکل‌های شیعیان این کشور، از میهمان‌نوازی دولت و مردم عراق در آیین پیاده‌روی اربعین قدردانی کرد و این همبستگی را مایه عزت و سربلندی دو ملت دانست. رئیس‌جمهور یکی از پیام‌های سفر خود به عراق را اعلام وحدت و انسجام میان کشورهای اسلامی عنوان کرد و گفت: اگر کشورهای اسلامی با هم متحد باشند، آمریکا، اروپا و رژیم صهیونیستی به این راحتی جرئت نمی‌کنند مسلمان‌ها را بمباران و بعد هم با فریبکاری در دنیا ادعا کنند مدافع حقوق بشر و دموکراسی هستند. مسعود پزشکیان چهارشنبه‌شب به زیارت حرم مطهر امام موسی کاظم‌(ع) و امام جواد‌(ع) در کاظمین رفت.

 سفر بی‌سابقه به اربیل و سلیمانیه

مسعود پزشکیان در دومین روز سفر خود به عراق و در یک اقدام بی‌سابقه وارد اربیل، مرکز اقلیم کردستان عراق شد و در فرودگاه مورد استقبال نچیروان بارزانی، رئیس اقلیم کردستان عراق قرار گرفت. البته پیش از این حضور، طی حاشیه‌ای شایان توجه، رئیس‌جمهور ایران با زبان کردی به سؤالات شبکه رووداو پاسخ داده بود که پالس مثبتی را به اقلیم کردستان عراق فرستاد. پزشکیان در پاسخ به سؤال خبرنگار شبکه رووداو مبنی بر اینکه پیام شما برای شهروندان عراق و اقلیم کردستان چیست؟ (به زبان کردی) گفته بود «به آنها درود می‌فرستیم و در خدمت آنها هستیم». او افزود: «ان‌شاء‌الله به اقلیم کردستان سفر و در آنجا رایزنی خواهیم کرد. برنامه ما شامل سفر به اقلیم کردستان است». رئیس‌جمهوری تأکید کرد: «روابط میان ایران و اقلیم کردستان هم‌اکنون خوب است و با یاری خدا، برای تقویت آن تلاش می‌کنیم». وی یادآور شد: «در این سفر مسائل امنیتی، اقتصادی، سیاسی، علمی، فرهنگی و همه مسائل را بررسی خواهیم کرد». پاسخ‌های پزشکیان به زبان کردی و نیز اولین حضور او در اقلیم کردستان عراق به عنوان نخستین سفر رئیس‌جمهوری ایران به آنجا از نگاه رسانه‌ها هم دور نماند. همچنان که الشرق‌الاوسط نوشت: «پزشکیان اولین رئیس‌جمهوری ایران است که در جایگاه رسمی خود به کردستان سفر کرد و این گفت‌وگوها بر روابط دوجانبه به‌ویژه در زمینه امنیتی متمرکز شد». این رسانه با اشاره به اینکه پزشکیان به زبان کردی صحبت می‌کرد، صحبت‌های رئیس‌جمهوری ایران که هدف از سفر خود را تحکیم روابط با عراق و اقلیم کردستان و حل مشکلات معلق دانست، نقل قول کرده است. از همین رو بود که پس از اقدام بی‌سابقه پزشکیان برای سفر به اربیل، نچیروان بارزانی ضمن دیدار با رئیس‌جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگویی تصریح کرد: «مردم و حکومت اقلیم کردستان از حضور آقای پزشکیان خوشحال هستند». او با بیان اینکه «حضور آقای پزشکیان به عنوان اولین رئیس‌جمهور اسلامی ایران در اربیل به تمام معنا برای ما تاریخی است»، افزود: «ما با ایران مشترکات بسیاری داریم». رئیس اقلیم کردستان عراق این را هم بیان کرد که «به‌هیچ‌وجه نباید از خاک اقلیم در ضربه‌زدن به جمهوری اسلامی ایران استفاده شود». بارزانی با اشاره به رایزنی‌هایی که با مقامات ایرانی انجام داد، اظهار کرد: «در جلسات نسبت به پیشبرد روابط و مسائل امنیتی تأکید کردیم و آمادگی برای بالابردن روابط وجود دارد». در ادامه نیز نشست هیئت ایرانی با مقامات ارشد منطقه اقلیم کردستان عراق برگزار شد. در دومین روز از سفر پزشکیان به عراق و ساعتی پس از ورود به اربیل، مسعود پزشکیان با مسعود بارزانی دیدار و گفت‌گو کرد. رئیس حزب دموکرات کردستان در همین دیدار نسخه‌ای از رمان تاریخی کردی «مموزین» را به مسعود پزشکیان اهدا کرد. رئیس‌جمهوری ایران در اقدام بی‌سابقه دیگری به سلیمانیه سفر کرد و مورد استقبال بافل طالبانی، رئیس اتحادیه میهنی قرار گرفت. مسعود پزشکیان در سلیمانیه با حضور بر مزار جلال طالبانی به رئیس‌جمهور فقید عراق ادای احترام کرد. مسعود پزشکیان بعدازظهر پنجشنبه در دیدار بافل طالبانی، رئیس و جمعی دیگر از اعضای اتحادیه میهنی کردستان عراق، ضمن قدرنهادن به تلاش‌ها و مبارزات آزادی‌خواهانه مرحوم جلال طالبانی تصریح کرد: «نگاه مرحوم طالبانی به آزادی را می‌توان به عنوان یک نماد و الگو ارج نهاد». بافل طالبانی نیز در این دیدار با ابراز خوشحالی از اینکه اقلیم کردستان عراق برای نخستین بار میزبان رئیس‌جمهوری اسلامی ایران است، ایران را حامی همیشگی مردم کردستان عراق دانست و از حمایت‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی و همه مسئولان ایرانی از مردم مظلوم کرد قدردانی کرد و گفت: «باور ما این است که اگر هزار سال هم تلاش کنیم نمی‌توانیم پاسخ‌گوی محبت‌ها و حمایت‌های جمهوری اسلامی ایران باشیم». به نوشته ایرنا، رئیس اتحادیه میهنی کردستان عراق با بیان اینکه ما خودمان را جزئی از ملت ایران می‌دانیم، اظهار کرد: «آنچه را در توافق‌نامه امنیتی ذکر شده است، به‌طور کامل و دقیق اجرا خواهیم کرد و حتی آمادگی عمل به هر آنچه را که فراتر از این توافق‌نامه باعث تقویت و تثبیت امنیت در مرزها و منطقه می‌شود، داریم». طالبانی با ابراز علاقه‌مندی برای تقویت روابط همه‌جانبه با جمهوری اسلامی ایران یادآور شد «سفر جنابعالی در این مقطع تأثیری باورنکردنی در بهبود و ارتقای روابط فی‌مابین خواهد داشت».

 حضور در نجف، کربلا و بصره

مسعود پزشکیان در دومین روز از سفر خود به عراق و پس از حضور در اقلیم کردستان، راهی نجف شد و با استقبال استاندار، وارد این شهر شد. پس از آن بود که رئیس‌جمهور به زیارت حرم حضرت علی‌(ع) رفت. پزشکیان در شهر نجف در جمع خبرنگاران اظهار کرد: «برای توسعه روابط بین‌المللی ایران و سایر کشورها تلاش می‌کنیم و به همین منظور به عراق آمده‌ایم و بر توسعه روابط تأکید داریم». در ادامه برنامه روز دوم سفر، رئیس‌جمهوری کشورمان با استقبال استاندار، وارد کربلا شد. پزشکیان پس از دیدار با استاندار کربلا، به زیارت حرم حضرت امام حسین‌‌ (علیه‌السلام) و حضرت ابوالفضل‌(ع) مشرف شد. در سومین و آخرین روز سفر رئیس‌جمهور کشورمان به عراق، مسعود پزشکیان صبح دیروز‌ (جمعه) به همراه هیئت همراه خود وارد بصره شد و در جلسه‌ای با حضور نخبگان، دانشگاهیان و عشایر عراق در بصره شرکت کرد. عشایر و نخبگان بصره در این مراسم به عنوان هدیه، عبای عربی بر تن رئیس‌جمهور کشورمان کردند. مسعود پزشکیان در نشست با نخبگان، دانشگاهیان و عشایر عراق در بصره، با ابراز خوشحالی بابت حضور در این نشست، اظهار کرد: علاقه داشتم خیلی زودتر به این سفر بیایم. رئیس‌جمهوری از میهمان‌نوازی عراقی‌ها در اربعین حسینی و نیز از استاندار و رؤسای قبایل، دانشگاهیان و فرهنگیان و همه مردم این کشور تشکر کرد و افزود: «در برگشت به تهران، قطار شلمچه به بصره را دنبال می‌کنم تا این مسیر تکمیل شود. این قدم اول است و هر مسیری که ما را به هم وصل کند، دنبال می‌کنم». رئیس‌جمهور در پایان گفت: «دیدم در مسیر نوشته‌اید ایران و عراق همسایه دائمی هستند. ما آنچنان با شما همسایه‌ایم که حتی می‌شود تصور کرد که به هم می‌شود ارث داد. یک حرف دارم که وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّـهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَقُوا. صراط مستقیم یعنی وحدت و انسجام مسلمانان. ان‌شاءالله این وحدت را بیشتر کنیم، راه‌ها را به روی هم باز کنیم. اقتصاد، علم، صنعت، کشاورزی، هنر و ادبیات را در جامعه خود شکوفا کنیم و به دنیا نشان دهیم ما زینت امامان هستیم».

سفر رئیس‌جمهوری به عراق آن هم به عنوان نخستین سفر رئیس کابینه چهاردهم قطعا می‌تواند گام بزرگی در راستای دیپلماسی منطقه‌ای باشد. به‌ویژه آنکه سیاست خارجی ایران در چند سال گذشته و‌ بعد از بدعهدی آمریکایی‌ها (که در خروج از برجام خود را نشان داد) در عرصه جهانی گرفتار یک بن‌بست غیر قابل کتمان بوده است. تحرک دیپلماسی منطقه‌ای فارغ از موقعیت بی‌نظیری که می‌تواند از حیث دیپلماسی اقتصادی به وجود آورد، قطعا این چشم‌انداز را نیز ایجاد می‌کند که ایران می‌تواند از طریق فعالیت‌های منطقه‌ای مسیر خود را به بازارهای جهانی هموارتر کند. این نگاه جدا از این واقعیت است که بخش بزرگی از رقابت در حوزه جهانی سیاست خارجی در منطقه‌ای شکل گرفته است که ایران بی‌شک امروز یکی از کانون‌های اصلی قدرت در آن محسوب می‌شود. در واقع و به تعبیر دیگر بازی مطلوب دیپلماسی در منطقه می‌تواند بدیلی برای رقابت‌های جهانی محسوب شود. امروز کشورهای مطرح در منطقه و همچنین کشورهای توسعه‌یافته جهانی جایگاهی جدی در کش‌وقوس‌های دیپلماتیک منطقه یافته‌اند و حضور به‌موقع ایران در این بزنگاه سیاست خارجی می‌تواند مؤلفه‌ای قابل توجه باشد. بر همین اساس باید حضور مسعود پزشکیان را در عراق به فال نیک گرفت. جدا از آنکه این دیپلماسی می‌تواند موقعیت و قدرت ایران را در منطفه به رخ بکشد و تضمینی برای تداوم آن باشد قطعا امکانی برای حضور بهتر در رقابت جهانی سیاست خارجی است که در منطقه به‌وضوح قابل مشاهده است.