نقش‌آفرینی هند در حکمرانی جهان

تی اس تیرومورتی*: ‌چندجانبه‌گرایی در بحران مهم است؛ چراکه با هر تحول، ساختارهای چندجانبه و سازمان‌های بین‌المللی تضعیف می‌شوند و تقریبا همیشه این کشور‌های جنوب جهانی هستند که هزینه را می‌پردازند. این روزها شاهد آن هستیم که سازمان ملل متحد زمین‌گیر شده است. از یک سو قوانین و توافق‌نامه‌های بین‌المللی برای تقویت نظم جهانی مبتنی بر قانون به تصویب می‌رسند و از سوی دیگر، این قوانین با مصونیت و طفره از پاسخ‌گویی نقض می‌‌شوند. اما مشکل، عمیق‌تر از این حرف‌هاست. حالا اکثر کشورهای در حال توسعه به تماشاگران فروپاشی نظم جهانی تبدیل شده‌اند. تنها تضمین آنها، یعنی مشارکت جهانی در تصمیم‌گیری، در حال محوشدن است. در عوض، دو جهان‌بینی متفاوت و حتی متضاد عرضه می‌شود و از کشورها خواسته می‌شود به یکی از آنها پایبند باشند. می‌شود گفت تقریبا تمام مشکلات سازمان ملل متحد، سازمان تجارت جهانی، صندوق بین‌المللی پول یا بانک جهانی به ناتوانی ساختاری برمی‌گردد که نمی‌تواند قدرت‌های جدید و در حال ظهور را بپذیرد. در این عرصه، از یک سو شاهد قدرت‌های سنتی هستیم که پس از جنگ جهانی دوم ظهور کردند و از سال 1945 میلادی تاکنون برای حفظ وضع موجود می‌جنگند و از سوی دیگر شاهد جریانی هستیم که خواهان اصلاحات واقعیت‌های کنونی جهان هستند. در این میان هند در طول سال‌ها، بزرگ‌ترین حامی تقویت چندجانبه‌گرایی بوده است. باید گفت که در جهان امروز اگر پرجمعیت‌ترین کشور و پنجمین اقتصاد بزرگ جهان با سابقه‌ چندجانبه‌گرایی، دموکراسی و یک سنت تمدنی انسانی، نتواند جایگاه شایسته خود را در حکمرانی جهانی داشته باشد، یعنی نیاز به اصلاحات وجود دارد. در دهمین نشست سالانه بریکس در سال ۲۰۱۸ در ژوهانسبورگ‌ آفریقای جنوبی بود که نخست‌وزیر هند، نارندرا مودی، برای اولین‌ بار دیدگاه خود از «چندجانبه‌گرایی اصلاح‌شده» را مطرح کرد تا صدای قدرت‌های بزرگ در حال ظهور را به گوش برساند. نمونه‌های فراوانی در سابقه هند و دوره دو‌ساله آن در شورای امنیت سازمان ملل متحد (2021-2022) وجود دارد که نشان می‌دهد این کشور چگونه اختلافات را کم یا بر آنها غلبه کرده است تا جهانی چندجانبه و فراگیرتر بسازد. برای مثال در مواجهه با چالش‌های جهانی مانند کووید، تغییر اقلیم، شکاف دیجیتال و هوش مصنوعی، تروریسم و... و درگیری‌هایی که صلح و امنیت بین‌المللی را تهدید می‌کنند، هند به عنصری ضروری در یافتن راهکار تبدیل شده است.

هند ناجی بزرگ سونامی کرونا

زمانی که جهان تحت تأثیر کووید قرار داشت و کشورهای مختلف شروع به ذخیره‌سازی واکسن برای جمعیت زیر پوشش خود کرده بودند، این هند بود که به تولید و توزیع واکسن‌ در بازار جهانی دست زد. در طرح دوستی از طریق واکسن (Vaccine Maitri)، هند کشورهای کوچک و آسیب‌پذیر را در اولویت قرار داد و جان‌های بسیاری را نجات داد. همچنین در دسامبر 2021 هند توانست مسئله تغییر اقلیم را از نظارت تعداد محدودی از کشورهای جهان خارج کند و به تمامی کشورها تعمیم دهد. در این ابتکار، مسئله تغییر اقلیم از نظارت شورای امنیت خارج شد و به فرایند فراگیر چارچوب کنوانسیون سازمان ملل متحد درباره تغییر اقلیم (UNFCCC) سپرده شد و در واقع با این اقدام، نظارت بر پدیده‌های اقلیمی از انحصار پنج کشور خارج شد. پنج کشوری که در واقع بزرگ‌ترین تولیدکنندگان آلاینده‌ها در تاریخ هستند و حالا نظارت بر پدیده تغییرات اقلیمی زیر نظر تمام کشورهای جهان است. قطع‌نامه پیشین تأکید داشت‌«این مسئولیت را به نهادی واگذار کند که نه از طریق اجماع عمل می‌کند و نه منعکس‌کننده منافع کشورهای در حال توسعه است». این پیش‌نویس از طریق رأی‌گیری شکست خورد؛ زیرا هند به آن رأی منفی داد، در حالی که روسیه از حق وتو استفاده کرد. اگر این طرح موفق می‌شد، مسائل مربوط به تغییر اقلیم تا امروز صدای کشورهای جنوب جهانی به‌ویژه کشورهای کوچک و آسیب‌پذیر را حذف کرده بود. در واقع هند با این اقدام بار دیگر در کنار فراگیری و چندجانبه‌گرایی ایستاد.

هند طلیعه‌دار انرژی پاک

به همین ترتیب، هند نقش مهمی در تأسیس ائتلاف بین‌المللی انرژی خورشیدی ایفا کرد که اکنون صد کشور عضو دارد. گروه 20 اکنون یک گروه چندجانبه مؤثر است که شامل اقتصادهای بزرگ است و تصمیماتی درمورد مسائل اقتصادی و توسعه جهانی می‌گیرد که بر همه کشورهای دیگر تأثیر می‌گذارد. با این حال، یک نقص آشکار این بود که این گروه نماینده کاملی از کشورهای کوچک و متوسط جنوب جهانی نبود. برای پرکردن این شکاف، زمانی که هند ریاست گروه 20 را بر عهده گرفت، یعنی در سال (2022-2023)، نخست‌وزیر مودی اجلاس صدای جنوب جهانی را برگزار کرد که 125 کشور در حال توسعه در آن شرکت کردند. نتایج این اجلاس در بحث‌های گروه 20 در طول دوره ریاست هند گنجانده شد تا اطمینان حاصل شود که گروه 20 تصمیمات آگاهانه و فراگیر درباره اکثریت وسیعی از کشورها اتخاذ می‌کند. علاوه بر این، هند برای پیوستن اتحادیه آفریقا به گروه 20 لابی کرد و این اتحادیه را به عضویت درآورد. یک گام بزرگ برای قاره‌ای که به طور مناسب در گروه 20 یا شورای امنیت سازمان ملل متحد یا سایر نهادهای بین‌المللی نمایندگی نشده است. ناگفته پیداست که هند در خط مقدم تلاش‌ها برای اصلاح شورای امنیت سازمان ملل متحد بوده است. رسیدگی به درگیری‌ها و تنش‌ها، وظیفه شورای امنیت است، اما ناتوانی در رسیدگی به آنها کاملا مشهود است. وقتی سازمان ملل متحد تأسیس شد، 51 کشور عضو داشت که اکنون به 193 کشور رسیده است، ولی هنوز فقط پنج عضو دائم داریم که دچار قطب‌بندی شده‌اند و تصمیم‌گیری در شورا را فلج کرده‌اند؛ اما باید گفت دورانی که گروهی کوچک از کشورها تصمیم می‌گرفتند جهان چه کاری باید انجام دهد، به پایان رسیده است. عاقبت آنچه از یک شورای امنیت اصلاح‌نشده دست خواهد داد، ظهور سایر مراکز قدرت برای به چالش کشیدن آن است که منجر به تجزیه نظم جهانی می‌شود. تا زمانی که جنوب جهانی، خصوصا بزرگ‌ترین کشور آن یعنی هند و قاره آفریقا با 54 کشور، به صورت قانونی و دائمی در شورا نمایندگی نشوند، نمی‌توانیم تصمیمات معناداری در شورا بگیریم. حمایت ما از جهان در حال توسعه در دوران تصدی هند در شورای امنیت تقویت شد؛ جایی که ما برای تمامیت ارضی آنها، افزایش کمک‌های بشردوستانه، اصلاح بی‌عدالتی تاریخی، اصلاحات، مشارکت در توسعه، مبارزه با تروریسم و حل‌وفصل مسالمت‌آمیز اختلافات ایستادیم. با این حال، موضع مستقل و فعال هند در طول جنگ اوکراین به‌عنوان یک تسهیلگر به سایر کشورهای در حال توسعه کمک کرد نارضایتی خود را از راه‌حل نظامی پیگیری‌شده ابراز کنند و حتی در بحبوحه جنگ شدید و فضای تند هیجانی، زمانی که همه اهرم‌ها به‌عنوان سلاح مورد استفاده قرار می‌گرفتند، خواستار دیپلماسی و گفت‌وگو شوند. در واقع، این موضع هند بود که می‌گفت ما نباید بین بلوک‌های متخاصم، هرچند بزرگ یا مهم، یکی را انتخاب کنیم. این موضع هند بود که می‌گفت ما از یک جهان‌بینی دیگر حمایت می‌کنیم که به جای جنگ، گفت‌وگو را دنبال می‌کند، جهانی فراگیر را بر قطبی‌شدن و چند‌پارگی، استقلال سیاست‌گذاری را بر اجبار کشورهای کوچک و متوسط در تصمیم‌گیری‌ها، تمامیت ارضی را بر اشغال و چندجانبه‌گرایی اصلاح‌شده را بر وضعیت موجود یا یک‌جانبه‌گرایی ترجیح می‌دهد.

‌*سفیر بازنشسته‌ هندی و استاد مؤسسه تکنولوژی مَدرَس