بلاهایی که بر سر‌مان می‌بارد: لزوم آمادگی برای بحران‌های اقلیمی

محمدرحیم مقدس-کارشناس محیط‌ زیست تالاب‌ها: از جاری‌شدن سیل تا طولانی‌شدن خشک‌سالی، از سرمای بی‌سابقه تا ثبت بالاترین دماها در موج گرما یا حتی وقوع توفان‌های گرد‌و‌غبار و آتش‌سوزی در جنگل‌ها، همگی از‌جمله بلایای طبیعی هستند که ردپای پررنگی از تغییرات اقلیمی در وقوع آنها به چشم می‌خورد. 

اگرچه سابقه بررسی‌ها و فعالیت‌های علمی بر روی تغییرات اقلیمی به چند دهه پیش بازمی‌گردد، اما این تأسیس هیئت بین دولتی تغییر اقلیم (IPCC) و انتشار گزارش‌های شش‌گانه آن بود که با تبیین خطرات احتمالی این تغییرات، موجی از توجه سیاسی را روی این موضوع متمرکز کرد؛ به‌ویژه تشدید وقوع رخدادهای حدی و بلایای طبیعی در چند سال اخیر، ضرورت پیاده‌سازی اقداماتی در راستای سازگاری با تغییرات اقلیمی و مدیریت بحران‌های ناشی از آن را بیش از پیش برجسته کرده 

است. 

سامانه‌های هشدار زودهنگام از‌جمله راهکارهایی هستند که در این زمینه مورد توجه قرار گرفته‌اند. این سامانه‌ها می‌توانند با پیش‌بینی و صدور هشدار به‌موقع درخصوص حوادثی همچون سیل یا خشک‌سالی، ضمن کاهش میزان خسارت‌های مادی، به حفظ جان افراد در معرض خطر کمک کنند. گزارش منتشرشده توسط سازمان جهانی هواشناسی درباره وضعیت اقلیم در آسیا در سال 2023، با بررسی آمار و ارقام این سال، گستره وقوع این حوادث و ضرورت تقویت سامانه‌های هشدار زودهنگام را بررسی کرده است. 

گردبادهای موسمی، بارش‌های شدید و سیلاب، خشک‌سالی‌ها، موج‌های گرما و سرما، آتش‌سوزی جنگل‌ها و توفان‌های گرد‌و‌غبار از‌‌جمله حوادثی هستند که آمار رخداد آنها در سطح قاره آسیا در این گزارش بررسی شده است. گستره این رخدادها از شرق تا غرب این قاره -‌از کشورهایی همچون ژاپن، کره جنوبی و چین تا ایران، افغانستان، یمن و عربستان- را در بر می‌گیرد.

بر اساس این گزارش، بین سال‌های 1970 تا 2021 میلادی، وقوع بیش از سه‌هزار‌و 600 بلای مرتبط با آب‌و‌هوا، اقلیم و رخدادهای حدی مربوط به حوزه آب در قاره آسیا گزارش شده است. این حوادث به مرگ بیش از 980 هزار نفر برابر با 47 درصد از کل تلفات در سطح جهان منجر شده است. توفان‌ها و گردبادهای موسمی بیشترین سهم از این تلفات را بر عهده دارند. برای مثال، توفان نارگیس در سال 2008 به مدت دو هفته کشورهای میانمار، بنگلادش و سریلانکا را در نوردید و به تنهایی بیش از 138 هزار نفر را به کام مرگ فرستاد. خسارت اقتصادی این حوادث در ‌این دوره 50ساله بالغ بر هزار‌و 400 میلیارد دلار بوده است. پیش‌بینی می‌شود‌ تا سال 2030، میزان خسارت به رقم 160 میلیارد دلار در سال برسد که معادل 0.6 درصد از تولید ناخالص داخلی آسیا 

است.

بر اساس آمار پایگاه داده حوادث اورژانسی، قاره آسیا در سال 2023 تعداد 79 رخداد آب‌و‌هواشناسی را تجربه کرده است. این وقایع زندگی بیش از 9 میلیون نفر را به صورت مستقیم تحت تأثیر قرار داده و جان بیش از دو هزار نفر را گرفته است. سیل با سهم 60‌درصدی از این تلفات، کشنده‌ترین و توفان‌ها خسارت‌بارترین این حوادث بوده‌اند.

در سال 2023، کشورهای چین، ژاپن، فیلیپین و شبه‌جزیره کره با توفان‌های گردباد موسمی (تایفون) دست‌و‌پنجه نرم کردند که در بسیاری از مناطق، بارش‌های شدید با شکستن رکوردهای ثبت‌شده، موجب بروز سیلاب و رانش زمین شد‌. توفان دوکسوری در منطقه بیجینگ چین با بیش از 740 میلی‌متر بارش‌ طی 24 ساعت، بیشترین بارش در ‌140 سال گذشته را به ثبت رساند. در اقیانوس هند نیز بیش از شش توفان گرمسیری در کشورهای هندوستان و میانمار به ثبت رسید.

ایران، روسیه، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، یمن، عمان، پاکستان، هند، میانمار، نپال، چین، کره جنوبی و ویتنام در این سال بارش‌های سیل‌آسا و سیلاب را از سر گذراندند. در دوبی، بارش بیش از 40 میلی‌متر‌ طی 24 ساعت موجب جاری‌شدن سیل و مختل‌شدن ارائه خدمات در فرودگاه این شهر شد.

 در یمن بیش از 30 نفر بر اثر جاری‌شدن سیلاب جان سپردند و بیش از 165 هزار نفر‌ به‌خصوص آوارگان جنگ خانگی در این کشور، تحت تأثیر قرار گرفتند. در برخی مناطق افغانستان نیز بروز سیلاب به‌ویژه در تابستان، خسارت جانی و مالی بر جای گذاشت. در 27 شهریور، بارش 220 میلی‌متر باران‌ طی 12 ساعت در آستارا موجب درگیر‌شدن 300 خانوار با سیل و بروز خسارت‌های شدید شد. 135 میلی‌متر از این بارش تنها در عرض سه ساعت باریده بود.

در این سال ایران برای سومین سال پیاپی به‌ویژه در استان‌های شرقی درگیر خشک‌سالی هم بود. به‌خصوص پاییز گرم و کم‌بارش این سال نگرانی شدید از کمبود آب شرب را در پی داشت. خشک‌سالی در کشور همسایه، افغانستان، با از بین بردن محصولات کشاورزی امنیت غذایی بیش از 15 میلیون نفر را در معرض خطر قرار داد.

آمارهای سال 2023 حاکی از آن است که تنها نیمی از کشورهای جهان تحت پوشش سامانه‌های هشدار زودهنگام قرار دارند. علاوه بر این، حتی در این کشورها هم چهار مؤلفه اصلی سامانه‌های هشدار زودهنگام (شامل دانش مخاطرات (ریسک) بحران، پایش و پیش‌بینی، هشدار و ارتباطات و آمادگی و پاسخ) به صورت یکپارچه توسعه پیدا نکرده‌اند. از 21 کشور آسیایی که وضعیت مؤلفه‌های آنها در این گزارش آمده، تنها پنج کشور وضعیت هر چهار مؤلفه را گزارش کرده‌اند. از این میان، کره جنوبی و قطر بالاترین امتیاز را کسب کرده‌اند. آمار ارائه‌شده نشان می‌دهد‌ هنوز جای کار زیادی برای بهبود وضعیت مؤلفه دانش مخاطرات بحران‌ها در آسیا وجود دارد.

در ایران نیز با هر بارش سنگین و بروز سیلاب، صحبت‌ها در‌خصوص لزوم راه‌اندازی چنین سامانه‌هایی بالا می‌گیرد. اگر به صورت جداگانه به هر یک از مؤلفه‌های چهارگانه بالا نگاه کنیم، فعالیت‌های مختلفی هر یک با نقاط قوت و ضعف خود در کشور اجرائی شده 

است. 

فعالیت‌هایی همچون برگزاری دوره‌های مختلف و آموزش کارشناسان، جمع‌آوری اطلاعات و داده‌ها و راه‌اندازی پایگاه‌های داده، صدور هشدارهای مختلف و آمادگی دستگاه‌هایی همچون هلال‌احمر و سازمان مدیریت بحران. با این وجود، با بروز هر بحران، این مطلب بار دیگر یادآور می‌شود که هنوز تا یکپارچگی این مؤلفه‌ها و رسیدن به وضعیتی مطلوب برای یک سامانه هشدار زودهنگام، به تلاش‌های زیادی نیاز داریم.