جاماندگی گاز

مهراد عباد-عضو هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی تهران و ایران:  شرکت‌های بزرگ نفتی و گازی جهان در حال گذار از سوخت فسیلی به سوخت فوق نوین هستند تا بتوانند انرژی سبز تولید کنند. در حال حاضر استفاده از گاز هیدروژن به عنوان پاک‌ترین سوخت به سرعت، رشد تولید و مصرف را تجربه می‌کند اما صنعت گازهای فشرده به همین‌جا ختم نمی‌شود و محصولات این صنعت، طیف گسترده‌ای از مصارف صنعتی و غیرصنعتی را به خود اختصاص می‌دهد؛ از سوخت هیدروژن تا گاز فشرده مورد استفاده در اتاق عمل و فرایند بیهوشی. در این میان کشورهای همسایه ایران هم به این رقابت بزرگ جهانی پیوسته‌اند و به عنوان مثال قطر در هفت سال گذشته سه پالایشگاه عظیم برای استخراج گاز هلیوم افتتاح کرده است. این در حالی است که صنعت گازهای فشرده در ایران، از نیم‌قرن پیش تاکنون در جا می‌زند و معدود پژوهشگاه‌هایی در این زمینه فعالیت کرده و محصولات آزمایشگاهی تولید می‌کنند که هیچ‌گاه به مرحله تولید صنعتی نرسیده‌اند و البته بودجه‌ همین پژوهشگاه‌ها هم بسیار محدود بوده و حتی در بعضی از دولت‌ها قطع شده است.

 ظرفیت خیره‌کننده درآمدزایی از گاز فشرده

زمان زیادی سپری نشد تا انسان خردمند بتواند از انرژی‌های موجود کره زمین استفاده کند. آتش، بخار، نفت و گاز برخی از منابعی هستند که بشر استفاده کرده تا بتواند رفاه بیشتری برای خودش فراهم آورد. گاز، یکی از آخرین انرژی‌هایی بود که بشر از آن استفاده کرد. در دنیا حدود صد سال پیش و در ایران حدود 50 سال پیش گاز طبیعی (متان) مورد استفاده قرار گرفت. از همان صد سال پیش با شروع استفاده از گاز طبیعی، انسان تلاش کرد تا دانش خود در این حوزه را افزایش دهد. فشار بالا و دمای پایین، دو محدودیت این صنعت بود. دانش کرایوجنیک یا فوق سرد، دانشی بود که صنعت گاز نیاز داشت تا فواید بیشتر و بهینه‌تری در این حوزه کسب کند. انسان به این علم نیاز داشت تا بتواند گاز طبیعی را خالص‌تر کند و گازهای دیگر مثل هلیوم و گازهای هیدروکربنی دیگر را جداسازی و خالص‌سازی کند و برای حمل و نگهداری آن از فشرده‌سازی و مایع‌سازی گازها استفاده کند.

از حدود 50 سال پیش که اولین چاه‌های گاز مورد استفاده قرار گرفت، ایران از تکنولوژی و ماشین‌آلات تولیدی کشور شوروی استفاده کرد و به نوعی فناوری گاز طبیعی و برخی از گازهای دیگر از شوروی سابق وارد ایران شد و همچنان بعد از نیم‌قرن برخی از این تجهیزات در ایران فعالیت می‌کند مانند ماشین‌آلات جداکننده هوا (Air separation) که اکسیژن، نیتروژن و آرگون را از هوا گرفته و جداسازی می‌‌کند. از همان صد سال پیش با کشف و استفاده از گاز طبیعی و رشد علم کرایوجنیک، استفاده از گازهای گوناگون در کشورهای توسعه‌یافته رونق یافت. اکنون کمتر صنعتی است که از گازهای مختلف استفاده نکند. صنایع غذایی برای بسته‌بندی محصولات خود از گازهای مختلف استفاده می‌کنند تا ماندگاری و کیفیت آنها را بیشتر کند. در صنعت نفت و گاز، پتروشیمی، تمام آزمایشگاه‌ها برای پروسه‌های آنالیز، آنالایزرها و تنظیم و کالیبره‌کردن آنها نیاز به انواع گازهای تخصصی، خلوص بالا و مخلوط‌های گازی دارند. در صنایع فلزی برای آنالیز کیفیت فلزات و پروسه‌های ذوب ریخته‌گری، انواع گازهای خالص استفاده می‌شود. در صنعت سلامت گازهای اکسیژن، دی‌اکسیدکربن، هلیوم، اکسیژن و نیتروس اکساید مورد استفاده قرار می‌گیرد‌. گازهای مایع‌شده اکسیژن، نیتروژن، آرگون، هلیوم، دی‌اکسیدکربن، متان و... کاربردهای مختلفی در صنایع مختلف دارند. گازهای برودتی جهت ایجاد برودت تقریبا در تمام صنایع و حتی زندگی روزمره انسان مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در صنایع و مراکز علمی دیگری مثل سیمان، هوافضا، نظامی، برق و الکترونیک، لیزر و برش، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌های شیمیایی مختلف، آب و فاضلاب، انرژی اتمی، دارویی، معدنی و خودرو نیز گازهای مختلفی استفاده می‌شود. بنابراین در صنایع مختلف از گازهای مختلفی استفاده می‌شود، اگر هنوز شک دارید، به اطراف خود نگاه کنید، در ساخت بیشتر چیپ‌ست‌های اغلب لوازم الکترونیکی گازهای تخصصی هلیوم، کریپتون و زنون استفاده شده، در شیشه‌های محکم از گاز دی‌اکسیدگوگرد استفاده شده یا اگر در این فصل لیموشیرین و موز در بازار وجود دارد، برای رسیدن آن از گاز اتیلن استفاده می‌کنند یا در و پنجره‌های دوجداره اگر با گاز آرگون باکیفیت پر شده باشد احتمالا صدا و حرارت کمتری را از خود انتقال می‌دهد یا قهوه بدون کافئین با فرایند گاز نیتروس اکساید تهیه می‌شود.

 نیم‌قرن توقف صنعت گازهای فشرده

در صد سال اخیر صنعت گازهای فشرده در دنیا پیشرفت قابل توجهی کرده و برخی از گازها را توانسته‌اند به مرزهای گاز ایدئال برسانند و خلوص آن را تا 99.999999 درصد افزایش دهند یا جهت انتقال ارزان و ایمن گاز طبیعی، تکنولوژی و تجهیزات و مخازن ایزو نوآورانه‌ای ابداع شده تا این صنعت را گسترش دهد.

استفاده از هوش مصنوعی در اکتشاف، استخراج و جداسازی گازها در این سال‌ها باعث افزایش بهره‌وری و کیفیت این پروسه‌ها شده که در نهایت باعث کاهش قیمت تمام‌شده و افزایش کیفیت محصولات آنها شده است. همچنین روش‌های نوینی برای استحصال گاز سبز (مانند هلیوم سبز) از منابع غیرنفتی در حفره‌های بین‌سنگی ابداع شده است که آینده صنعت گازهای فشرده را سبز می‌کند. متأسفانه در ایران بعد از سرمایه‌گذاری‌های اولیه در صنعت گازهای فشرده در 50 سال پیش و برای تولید گازهای فشرده غیر از گاز طبیعی، پیشرفت اندکی را در این حوزه شاهد بودیم، هرچند در 10 سال اخیر پیشرفت‌های قابل توجهی توسط بخش خصوصی رخ داده است. بعد از انقلاب نیز دولت‌ها در صنعت گازهای فشرده عملا دخالتی نداشتند و تمام تمرکز خود را روی استخراج و انتقال آن از طریق تکنولوژی قدیمی انتقال گاز با لوله به تقریبا تمام ایران و بیشتر صنایع کردند و عملا کل کشور را با این لوله‌ها با چالش‌هایی مواجه کرده‌اند.

با این کار سبد انرژی کشور را براساس گاز طبیعی طراحی کردند و اکنون درصد بالایی از انرژی مورد نیاز کشور از طریق گاز طبیعی تأمین می‌شود و با قدیمی‌ترشدن چاه‌ها و تجهیزات، ناترازی‌های موجود را در این سال‌ها شاهد بودیم.

 به نام تولید ایران به کام دیگران

در این سال‌ها این بخش خصوصی بود که بار پیشرفت صنعت گازهای فشرده را بر عهده داشت و برخی از گازهای مورد نیاز صنایع را تولید کرد اما نیاز صنایع با توجه به گستردگی و تنوع آن نیاز به گازهای تخصصی و خلوص بالاتری را طلب می‌کرد که در این سال‌ها از کشورهای دیگر مثل آلمان، ایتالیا، امارات، عربستان، ترکیه، چین، هند و... وارد ایران شده است. در ایران علاوه بر گاز متان که با خلوص کمتر از 99 درصد تولید می‌شود، گاز نیتروژن، آرگون، دی اکسیدکربن و استیلن و اکسیژن برای مصارف جوش‌کاری و صنعتی و برخی از گازهای خلوص بالای تخصصی و گاز نیتروس اکساید برای بیهوشی تولید می‌شود و دولت‌ها در پالایشگاه‌های عظیم خود علاوه بر جداسازی گاز متان، تنها با حجم و خلوص کمتر برخی از هیدروکربن‌های گازی را مانند پروپان، اتان و بوتان هم تولید می‌کنند اما خلوص کافی برای مصرف ندارند و خیلی از کشورها با خرید این گازها و خالص‌سازی آنها سودهای سرشاری را نصیب خود می‌کنند.

در واقع باید گفت که در تمام این سال‌ها دولت توجه کافی به صنعت گازهای فشرده نداشته است و آگاهی کافی از پتانسیل‌های موجود این صنعت ندارد. همچنین شرایط نامناسب محیط کسب و کار برای توسعه بخش خصوصی در این حوزه و تحریم‌های مداوم بین‌المللی، یکی دیگر از عواملی است که سبب شده صنعت گازهای فشرده در ایران نتواند پیشرفت کند.

شاید بزرگ‌ترین پتانسیل‌های موجود این صنعت در ایران موضوع مایع‌سازی و فشرده‌سازی گاز طبیعی و استخراج گاز هلیوم از منایع غنی از گاز هلیوم پارس جنوبی است که قطر در هفت سال گذشته سه پالایشگاه عظیم جهت استخراج گاز هلیوم افتتاح کرده است. در ایران اما معدود پژوهشگاه‌های مختلفی روی صنعت گاز فعالیت کرده‌اند که البته بودجه‌های آنها بسیار محدود بوده و حتی در بعضی از دولت‌ها قطع شده است. ماحصل این پژوهش‌ها هم پروژه‌های مختلفی بوده که در حد آزمایشگاه به سرانجام رسیده است اما با بی‌توجهی دولت‌ها یا بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه، هیچ‌گاه این پروژه‌ها به تولید صنعتی نرسیده‌اند. این در حالی است که گازهای صنعتی، کسب و کار قابل توجهی در دنیا ایجاد کرده و زنجیره تأمین آن در حال گسترش است و استفاده از گاز هیدروژن به عنوان پاک‌ترین سوخت در حال حاضر با افزایش مصرف و تولید مواجه است و تکنولوژی‌های جدیدی برای استفاده گسترده از گاز هیدروژن به عنوان سوخت صنایع و وسایل نقلیه ابداع شده و شرکت‌های بزرگ نفتی و گازی در حال گذار از انرژی‌های فسیلی به انرژی‌های فوق نوین هستند تا بتوانند انرژی و محصولاتی سبز تولید کنند. گسترش مصرف گازهای نجیب در صنایع الکترونیک و توسعه صنایع نیمه‌هادی و وابستگی آن به صنعت گازهای تخصصی، اهمیت این صنعت را دوچندان کرده است. علاوه بر آن موضوع جذب کربن و دی اکسیدکربن از محیط یکی از ترندهای روز دنیاست که به صنعت گازهای فشرده مرتبط می‌شود. با وجود پتانسیل‌های فراوان صنعت گازهای فشرده در ایران مانند استخراج هلیوم، تولید هیدروژن و جذب دی اکسیدکربن لزوم توجه ویژه جامعه علمی، بخش خصوصی و دولت‌ها به این حوزه الزامی است.