اصفهان در اضطرار

عاطفه علیان: از ابتدای سال تاکنون بیش از 10 مورد آسیب‌دیدگی خطوط آب و فاضلاب در کلان‌شهر اصفهان خبر از گسترش فرونشست زمین می‌دهد. در گستره ایران، در حال حاضر ۱۶ کلان‌شهر شاهد نفوذ پهنه فرونشست به داخل شهر و هشت کلان‌شهر شاهد رخداد فرونشست در حاشیه شهر است. از میان کلان‌شهرها، اصفهان، کرمان، گرگان، مشهد و تهران بیشترین مساحت و نرخ پدیده فرونشست را دارند.

طبق آخرین یافته‌ها، از ۶۰۹ محدوده مطالعاتی کشور، ۴۲۰ محدوده و ۸۰ درصد از آبخوان‌های آبرفتی کشور ممنوعه است. سرانه منابع آب تجدیدپذیر کشور در حوضه آبریز فلات مرکزی ۶۰۳ مترمکعب در سال است که نشان از کمبود شدید منابع آبی در این منطقه دارد. در حوضه فلات مرکزی از 

۱۷۱ درصد منابع آب تجدیدپذیر بهره‌برداری می‌شود. شش هزار بنای تاریخی، 816 هزار خانه مسکونی، ورزشگاه بزرگ نقش جهان، دو پالایشگاه، سه فرودگاه و 2.5 میلیون نفر در دشت اصفهان‌–‌برخوار در معرض فروریزش هستند. درحال‌‌حاضر حجم تقریبی آب باقی‌مانده در آبخوان دشت اصفهان-‌برخوار حدود ۴.۵ میلیارد مترمکعب و میزان مصرف آب سالانه ۳۱۱ تا ۵۱۲ میلیون مترمکعب است و عدم جریان دائمی زاینده‌رود از سراب تا پایاب آبخوان این دشت هزار‌و ۶۰۶ کیلومترمربعی را به کام مرگ نزدیک می‌کند.

فرونشست برخلاف سیل و زلزله آثار محسوس و لحظه‌ای به جا نمی‌گذارد و پیامدهای آن به‌رغم خسارت‌باربودن به دلیل پایین‌بودن سرعت وقوع و عدم بروز وجوه خارجی مشخص به راحتی قابل تشخیص نیستند. از این‌رو از فرونشست با عنوان «سرطان خاموش دشت‌ها و مرگ آبخوان‌ها» یاد می‌کنند.

فرونشست در اصفهان متوقف نشده و کماکان با نرخ بیشینه حدود ۱۵ سانتی‌متر در سال در حال پیشروی است. چنانچه جریان دائمی زاینده‌رود با کنترل بهره‌برداری از منابع آب‌های زیرزمینی برقرار شود، می‌توان در بازه زمانی ۱۵ساله شاهد مهار فرونشست در اصفهان بود.

در همین رابطه، علی بیت‌الهی، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کشور در گفت‌وگو با «شرق» گفت: فرونشست در اصفهان به‌صورت ویژه به مرحله اضطراری رسیده است و در مطالعه موردی فرونشست را در اصفهان بررسی کردیم و امیدواریم به‌صورت پایلوت بتوان راهکارهای مهار این پدیده را در این استان اجرائی کرد.

او با اشاره به اینکه مهار پدیده فرونشست تدریجی صورت می‌گیرد و فرونشست در اصفهان متوقف نشده و کماکان با نرخ بیشینه حدود ۱۵ سانتی‌متر در سال در حال پیشروی است، افزود: چنانچه جریان دائمی زاینده‌رود با کنترل بهره‌برداری از منابع آب‌های زیرزمینی برقرار شود، می‌توان در بازه زمانی ۱۵ساله شاهد مهار فرونشست در اصفهان بود.

بیت‌‌الهی با اشاره به اینکه مرکز تحقیقات راه و شهرسازی کشور و همچنین سازمان زمین‌شناسی کشور متولی سنجش و صلاحیت اعلام یافته‌های مربوط به نرخ فرونشست در کشور هستند، تصریح کرد: این نکته را باید در نظر داشت که کلان‌شهر اصفهان رتبه اول ریسک فرونشست در کشور را دارد و تمام این کلان‌شهر در سیطره فرونشست قرار دارد. رگ حیاتی اصفهان قطع شده است و تا زمانی که جریان زاینده‌رود به‌صورت دائمی برقرار نشود، نمی‌توان امیدی برای مهار فرونشست در اصفهان داشت. اگرچه در خراسان رضوی مساحت زون‌های فرونشستی پنج برابر استان اصفهان است، اما عمده پهنای فرونشستی در دشت‌ها قرار دارد؛ این در حالی است که در کلان‌شهر اصفهان بالغ بر دو‌میلیون‌و ۷۰۰ هزار نفر متأثر از پدیده فرونشست هستند.

بیت‌الهی ابراز امیدواری کرد که با اجرای ۲۲ طرح مهار فرونشست به‌عنوان پایلوت در اصفهان، به کاهش سرعت در کلان‌شهر اصفهان کمک شود؛ چراکه به‌زعم او تمام مناطق کلان‌شهر تاریخی اصفهان متأثر از فرونشست است و نه‌تنها پهنای فرونشست در اصفهان متوقف نشده‌ بلکه نسبت به سال‌های گذشته افزایش هم پیدا کرده است.

اگرچه در 40 روز گذشته 10 حادثه شکستگی خطوط آب و فاضلاب مرتبط با فرونشست در خیابان‌های اصفهان خبرساز شده است اما فرونشست زمین به‌عنوان مخاطره‌ای تدریجی مشابه اثرات خشک‌سالی نیازمند برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری جدی است. در همین ارتباط، منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان، در گفت‌وگو با خبرنگار «شرق» گفت: 300 کیلومتر از شبکه‌های فاضلاب در کلان‌شهر اصفهان نیاز به بازسازی دارد که 30 کیلومتر از آن در اولویت قرار دارد. با توجه به تداوم فرونشست در اصفهان، ضرورت دارد وزارت نیرو به‌عنوان متولی مدیریت آب کشور برای تغذیه منابع آب‌های زیرزمینی اقدامات ضروری انجام دهد.

او با اشاره به مطالعات انجام‌شده درخصوص وضعیت فرونشست در اصفهان، گفت: از 35 دشت مطالعاتی در پنج حوضه آبریز در استان اصفهان، 29 محدوده ممنوعه است. بیشترین افت تجمعی کاهش سطح آب‌های زیرزمینی منتهی به مهر 1401 مربوط به دشت مهیار شمالی، دامنه و اصفهان-برخوار است. این در حالی است که میانگین افت درازمدت سالانه سطح آب‌های زیرزمینی در استان اصفهان 37 سانتی‌متر ثبت شده است که نشان می‌دهد استان اصفهان با کسری 13 هزار میلیارد مترمکعبی در مخازن آب‌های زیرزمینی مواجه است. پس جریان دائمی زاینده‌رود به‌عنوان شاهرگ اصفهان می‌تواند به کنترل پدیده فرونشست در اصفهان کمک کند.

اگرچه در رابطه با موضوع فرونشست، مراجع قانونی مصوب از‌جمله برنامه ملی کاهش خطر حوادث و سوانح، طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی کشور و کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی در کشور وجود دارد، اما شرایط بحرانی اصفهان در پدیده فرونشست نیاز به اقدام فوری دارد. اقدامی که به‌زعم مهدی طغیانی، نماینده مردم اصفهان، قطعا در طرح اولویت‌دار مجلس دوازدهم برای وضع قانون فرونشست با ضمانت اجرائی دقیق قرار خواهد داشت.