سرنوشت هیرمند در انتظار ارس

چالش‌های آبی که برخی از کارشناسان با عنوان «جنگ آب» نیز از آن یاد می‌کنند، در حال افزایش است و ایران ازجمله کشورهایی است که بیشترین تنش آبی را اکنون و در آینده‌ای نزدیک با هم‌مرزان خود خواهد داشت. همکاری در مدیریت منابع آب مشترک فرامرزی عنصری حیاتی است که در صورت عدم همکاری و پایبند نبودن کشورها به چارچوب‌های جهانی، تنش‌های سیاسی جدی در پی خواهد داشت که حتی می‌تواند زمینه‌ساز جنگ باشد. تنشی که شروع آن با کشور افغانستان بوده و آن‌طور که از اخبار نگران‌کننده دیگر کشور همسایه ایران، ترکیه پیداست، این تنش در آینده با ترکیه به‌صورت جدی‌تر خواهد بود.
ایران و افغانستان دارای یک حوضه آبریز مشترک و یک تالاب بین‌المللی مشترک هستند که قسمتی از پایین‌دست این حوضه در ایران و قسمتی از بالادست آن در افغانستان واقع‌شده است. اکوسیستم این منطقه وابسته به رود هیرمند و انشعابات فرعی آن است. در سال‌های اخیر ظرفیت آبی رودخانه هیرمند در ایران کاهش بسیار زیادی داشته و سبب شده تا دریاچه هامون شریان حیاتی اکوسیستمی که در ۴۵ کیلومتری جنوب غربی شهرستان زابل قرار دارد با خطر جدی روبه‌رو شود. آبگیری سد کجکی افغانستان سبب شده تا حقابه هیرمند و به‌تبع آن دریاچه هامون که بیشْْْتر روستاهای سیستان در فعالیت‌های زراعی، باغداری، دامداری، صید و... به آن وابسته بودند، رهاسازی نشود و سیستان و بْْلوچستان با مشکلات جدی اقتصادی، اجتماعی و خشکسالی روبه‌رو شود. حقابه‌ای که افغانستان باوجود قراردادهای بین‌المللی، با بهانه خشکسالی حاضر به آزادسازی آن نیست و این تنش مهم زیست‌محیطی هنوز حل‌نشده است و به یکی از بحران‌های سیستان و بلوچستان تبدیل‌شده است. درحالی‌که تنش آبی میان ایران و افغانستان بر سر حقابه هیرمند و دریاچه هامون، همچنان پابرجاست و آسیب‌های جبران‌ناپذیری به اقلیم وزندگی هم‌وطنانمان وارد کرده است. ترکیه، دیگر همسایه ایران نیز خواب‌های بدی برای رود ارس دیده است. ترکیه قرار است در دو پروژه آبی «داپ» و «گاپ» روی حوضه‌های دجله و فرات و ارس سدهای جدید و عظیمی بسازد، سدهایی که حوضه‌های آبی دجله و فرات در عراق و سوریه و ارس در ایران، آذربایجان و ارمنستان را به خطر می‌اندازد. ترکیه که پیش‌تر ۷ سد با ظرفیتی معادل یک میلیارد و ۸۷۴ میلیون مترمکعب در حوضه ارس تأسیس کرده بود، ساخت ۷ سد دیگر را نیز در حوضه ارس آغاز کرده که ظرفیت آن‌ها ۴۰۱ میلیون مترمکعب است یعنی مجموعا بیش از دو میلیارد مترمکعب آب از حوضه ارس گرفته می‌شود و آن‌طور که از شواهد پیداست این سدها تنش آبی جدیدی برای ایران در پی خواهد داشت و علاوه بر مشکلات زیست‌محیطی و خشکسالی، دو منطقه آزاد این رود را نیز از بین خواهد برد. اکنون‌که ترکیه نیز همچون افغانستان اقلیم یکی از رودهای مهم ایران را با تهدید روبه‌رو کرده است و تنش آبی جدیدی را به ایران تحمیل می‌کند اهمیت دیپلماسی آب بیش‌ازپیش احساس می‌شود دیپلماسی که با پشتوانه قوانین و جوامع بین‌المللی می‌تواند ایران را از خطر جدی خشکسالی و تنش‌های آبی نجات دهد. «جنگ آب» نه سروصدایی دارد و نه اخطار و هشداری، اما تأثیرات آن می‌تواند میلیون‌ها نفر را آواره کند و شهرها و کشورهای زیادی را به مرحله نابودی و فروپاشی بکشاند.