نگاهی به دیپلماسی اقتصادی روس‌ها و نقش کمرنگ ایران

 به گزارش اکوایران، گزارش مرکز پژوهش‌ها بر این باور است که با آغاز جنگ روسیه-اوکراین و تحریم‌های غرب علیه روسیه، ترجیح روس‌ها بر‌گسترش ارتباط با کشورهای منطقه بوده است، اما جمهوری اسلامی ایران به خوبی از این فرصت استفاده نکرده است.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در سلسله گزارش‌های مجموعه مطالعات دیپلماسی اقتصادی، این‌بار به اقتصاد روسیه و فرصت‌های تعامل با آن پرداخته است. در این گزارش به معرفی این کشور، اقتصاد آن، سرمایه‌گذاری و تجارت خارجی، زیرساخت‌های اقتصادی و روابط اقتصادی‌ این کشور با ایران پرداخته شده است. روسیه به عنوان بزرگ‌ترین کشور جهان با وجود اینکه اقتصادی در مقیاس کشورهای توسعه‌یافته ندارد، اما به دلیل وسعت زیاد و همسایگی با کشورهای پر شمار آسیایی و اروپایی و همچنین دارا بودن منابع طبیعی پراهمیتی همچون نفت و گاز و گندم جایگاه ویژه‌ای در بازارهای جهانی دارد.

 بررسی اجمالی وضعیت اقتصاد روسیه از جهات مختلف می‌تواند مشخص کند که این کشور از این نظر در کدام نقطه ایستاده و تعامل اقتصادی با آن به ویژه برای ایران از چه جهت حائز اهمیت است.

وضعیت اقتصاد روسیه و مبادلات تجاری آن؛ پیش و پس از جنگ

به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، اقتصاد روسیه شباهت بسیاری با ایران دارد. اقتصاد هر دو کشور دولتی–خصوصی (خصولتی) است و درآمد نفتی نقش کلیدی در بودجه دولت دارد و این درآمدها در اقتصاد روسیه نیز همچون ایران پایه و اساس صادرات، درآمد دولت، اشتغال و سرمایه‌گذاری هستند.

 روسیه در سال 2021 یازدهمین کشور جهان در تولید ناخالص داخلی (GDP) بود و حجم تولید ناخالص در این کشور به 2 هزار و 240 میلیارد دلار در سال 2022 رسید. نرخ تورم در این کشور در سال‌های اخیر روندی نزولی را طی کرده و به 13.8 درصد در سال 2022 رسیده است. نرخ بیکاری نیز در روسیه رو به کاهش بوده و به 3.9 در سال گذشته رسیده است. با این حال از درآمد سرانه خانوار در این کشور از سال 2011 اندکی کاسته شده و به کمتر از 8 هزار دلار در سال 2022 رسیده است. 

همانطور که ذکر شد نفت و به طور کلی بخش انرژی جایگاهی کلیدی در درآمد روسیه دارد. مطابق بررسی مرکز پژوهش‌های مجلس 20 الی 25 درصد از تولید ناخالص داخلی و 65 درصد از حجم صادرات این کشور مربوط به بخش انرژی است. روسیه تا سال 2021 سومین تولیدکننده‌ انرژی در جهان بوده است. تا پیش از جنگ اوکراین اروپا مقصد اصلی صادرات محصولات نفت و گاز به روسیه بود و 52 درصد از نفت و گاز روسیه را اروپایی‌ها می‌خریده‌اند. اما با آغاز جنگ و به دلیل تحریم‌ها جریان انرژی از روسیه کاهش قابل ملاحظه‌ای یافته است. با این حال روس‌ها این موضوع را با تجارت با کشورهای آسیایی مثل چین تا حدی جبران کردند.

 اما به جز بخش انرژی، روسیه صادرات غیر نفتی مهمی نیز دارد. کودهای کشاورزی، فلزات گران‌بها، چوب و گندم محصولات مهم صادراتی این کشور هستند. تحریم‌های حاصل از جنگ صادرات کالاهای غیر نفتی را نیز در این کشور به شدت کاهش داده است. چین، ژاپن، کره جنوبی، آمریکا و انگلستان، بلژیک، اسپانیا و برزیل مقاصد اصلی صادرات محصولات غیرنفتی روس‌ها بوده‌اند.

 از سوی دیگر جنگ با اوکراین بر واردات این کشور نیز اثر منفی گذاشته است؛ به طوری که ارزش واردات روسیه از اتحادیه اروپا پس از جنگ 50 درصد کاهش یافته است. با این حال این کشور با واردات از کشورهای دوست و همسایه توانست به میزان قابل توجهی پیامدهای منفی تحریم را جبران کند. در سال 2022 چین، اتحادیه اروپا، ژاپن، آمریکا و بریتانیا بزرگترین صادرکنندگان به روسیه بوده‌اند. ماشین‌آلات، راکتورهای هسته‌ای، کالاهای الکترونیک، خودرو و دارو نیازهای اصلی روس‌ها بوده‌اند که از طریق واردات تامین شده‌اند.

ترکیب شرکای تجاری روسیه نشان می‌دهد مناطق همجوار روسیه سهم بسیار ناچیزی در تجارت این کشور دارند و روس‌ها تعامل با اقتصادهای بزرگ را ترجیح می‌دهند. با این حال وقوع جنگ و تحریم‌ها باعث شده مسکو توجه بیشتری را معطوف به آسیا کند و در کنار چین کشورهای کوچک‌تر نیز سهم بیشتری در بازار این کشور داشته باشند.

 با این حال روابط اقتصادی روسیه با ایران نشان می‌دهد این روابط همسو با روابط سیاسی و نظامی و امنیتی رشد نکرده است.

کاهش رشد حجم تجارت ایران در سال گذشته

 مرکز پژوهش‌های مجلس در بخش مهمی از گزارش خود به جایگاه ایران در روابط اقتصادی با روسیه پرداخته و توسعه دیپلماسی اقتصادی با روسیه را یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعات در سیاست اقتصادی جمهوری اسلامی ایران دانسته است. در این گزارش نوشته شده که بر خلاف قرابت سیاسی این دو کشور هیچ مناسبتی میان روابط سیاسی و حجم مبادلات اقتصادی آن‌ها وجود ندارد.

 بررسی مبادلات تجاری ایران و روسیه نشان می‌دهد حجم تجارت این دو کشور یعنی مجموع صادرات و واردات در سال‌های اخیر در مجموع افزایش یافته است؛ به طوری که صادرات روسیه به ایران از 770 میلیون دلار در سال 2011 به 1 میلیارد و 580 میلیون دلار در سال 2022 و واردات روسیه از ایران نیز از 350 میلیون دلار به 750 میلیون دلار افزایش یافته است. بنابراین حجم تجارت نیز به 2 میلیارد و 330 میلیون دلار رسیده که در 12 سال اخیر 106 درصد رشد کرده یعنی بیش از دو برابر شده است. با این حال از سال 2021 تا سال 2022 رشد حجم تجارت این دو کشور 22.5 واحد درصد کاهش یافته و از 25.6 درصد به 3.1 درصد رسیده است. همچنین مقایسه واردات و صادرات مشخص می‌کند که از سال 2011 به بعد همواره تراز تجاری ایران در تجارت با روسیه منفی بوده است، یعنی روس‌ها کالاها و خدمات خود را بیشتر به ایران صادر کرده‌اند.

 مهم‌ترین کالاهایی که ایران به روسیه صادر کرده میوه و آجیل، سبزیجات خوراکی، پلاستیک و مصنوعات آن، ماشین‌آلات، لوازم مکانیکی و راکتورهای هسته‌ای بوده‌اند. از سوی دیگر مهم‌ترین کالاهایی که ایران از روسیه وارد کرده وسایل نوری، عکاسی، اندازه‌گیری و پزشکی، غلات، ماشین‌آلات، لوازم مکانیکی و راکتورهای هسته‌ای، چوب و اشیاء چوبی، روغن و چربی‌ها بوده‌اند.

 اما مقایسه ایران با کشورهای منطقه در تجارت با روسیه نشان می‌دهد ایران از فرصت تحریم‌های غرب علیه روسیه برای افزایش تجارت خود با این کشور استفاده کافی نکرده است.

ایران در صادرات به روسیه عقب‌تر از ارمنستان و قرقیزستان است

 به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تحریم‌های غرب علیه روسیه و جنگ با اوکراین فرصتی را فراهم کرد که کشورهای همجوار و همسایگان این کشور جای خالی کشورهای تحریم‌کننده را پر کنند. کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا مهم‌ترین شرکای تجاری منطقه‌ای روسیه هستند. بلاروس از زمان شروع جنگ سهم خود را در صادرات به روسیه به بیش از دو برابر افزایش داده است. قرقیزستان و ارمنستان نیز با اینکه کشورهای کوچکی هستند توانسته‌اند خود را به عنوان بخشی از اصلی‌ترین صادرکنندگان به روسیه مطرح کنند. علت این بوده که این دو کشور پس از جنگ میزبان شرکت‌های فعال فناوری اطلاعات شده‌اند که پیش از این در روسیه مستقر بوده‌اند.

در این گزارش اشاره شده که ایران نیز تلاش‌های جسته گریخته‌ای برای افزایش سهم خود در بازار روسیه انجام داده اما نمی‌توان این تلاش‌ها را چشم‌گیر دانست. در بین این چهار کشور سهم صادراتی ایران قبل از جنگ پس از بلاروس بیشتر از دو کشور دیگر بوده است، اما پس از وقوع جنگ سهم صادرات ایران به روسیه کاهش قابل توجهی یافته و پایین‌تر از سه کشور دیگر قرار گرفته است. مرکز پژوهش‌ها علت از دست رفتن جایگاه ایران در میان شرکای منطقه‌ای اقتصادی روسیه را افزایش تحریم‌های اقتصادی، ناکارآمدی سازوکارهای تجاری و پیشی گرفتن رقبا در تامین نیازهای وارداتی روسیه دانسته است.

 عقب ماندن ایران در حالی است که ترکیه در همسایگی ایران پس از آغاز جنگ اوکراین برای حضور پررنگ‌تر در بازار روسیه تلاش زیادی کرده است و سهم خود در این بازار را به مقدار چشم‌گیری افزایش داده و در نتیجه تحریم‌ها خود را به یکی از شرکای تجاری بزرگ این کشور تبدیل کرده است.

 اما چالش‌ها و موانع ایران در افزایش تجارت با روسیه با وجود داشتن مرز دریایی، منافع سیاسی مشترک و تنگ شدن دایره شرکای تجاری روسیه چیست؟

چرا ایران تجارت زیادی با روسیه ندارد؟

 در بخش آخر این گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به فرصت‌ها و چالش‌های موجود برای افزایش تعامل تجاری و اقتصادی ایران با روسیه پرداخته است.

 چالش‌هایی در راه تعامل اقتصادی ایران با روسیه وجود دارد که این گزارش در چهار دسته آن‌ها را تقسیم‌بندی کرده است. بخشی از این چالش به دلیل عدم نگاه روس‌ها به مزیت جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی ایران است. از سوی دیگر دشواری مراودات بانکی، عدم وجود زیرساخت مناسب حمل و نقل، عدم تناسب قوانین گمرکی دو کشور، تجربه اندک مراودات تجاری با روسیه، غرب‌گرایی فرهنگ روسیه، چالش صدور روادید و شرایط آب و هوایی خاص روسیه بخشی دیگر از این چالش‌ها هستند.

 مرکز پژوهش‌های مجلس در پیشنهادهایی صادرات محصولات صنعتی به روسیه را با توجه به هزینه تولید پایین تولیدات صنعتی در ایران توصیه کرده‌ است. این مرکز همچنین نزدیک بودن دو کشور و ظرفیت‌های حمل و نقلی، روابط خوب سیاسی و منافع استراتژیک مشترک را در توسعه صادرات به روسیه موثر دانسته است.