خانه‌هاي تاريخي؛ نماد تمدن ايران زمين

در واقع این خانه های زیبا می‌توانند ما را به راحتی پیوند دهند به گذشته پیشینیان این سرزمین تا بدانیم و آگاه شویم از تاریک و روشن زندگی‌شان تا زیباترین احساس نوستالژیک در وجودمان برانگیخته شود.حال با توجه به نقش و جایگاه مهم خانه های تاریخی در شهرها، باید گفت نوع نگاه و توجه به خانه های قدیمی و تاریخی در ایران همیشه یکی از مهم‌ترین موضوعات میان دوستداران و فعالان میراث تاریخی و مسئولان دولتی بوده است. در گوشه و كنار اين سرزمين هزاران خانه تاريخي زيبا وجود دارد كه البته تعداد محدودي از آن‌ها در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. عمارت‌های مجلل و زیبایی كه به قدمت زمان در تاریخ این كشور ریشه دارند در بیشتر نقاط ایران و شهرهای بزرگ جای خوش كرده‌اند؛ چهاردیواری‌های مجللی كه زمانی برای خود روح زندگی بودند و نسل در نسل خانواده‌های بزرگی را در خود جای داده اند.
حال این عمارت‌های چشم نواز و قدیمی كه هنوز هم در دل‌شهرهای ما کنج عزلت گزیده‌اند، منتظر بازدیدكننده‌هایی هستند كه بار دیگر زندگی را به حیاط این خانه‌ها باز گردانند. اگر شما هم دل‌تان پركشیده‌است برای قدم زدن در راهرو‌های این خانه‌های تاریخی و دست‌كشیدن به دیوارهای پرخاطره‌اش، می‌توانید با ما در گزارش پیش روی‌تان همراه شوید.در اين گزارش به معرفي تعدادي از خانه‌هاي تاريخي مشهور ايران پرداخته‌ايم كه باهم مي‌خوانيم.
زندگی به سبک اجدادی در خانه تاريخي سنندج
به گزارش همشهري، خانه ملا لطف ا.. چنان که از نامش برمی‌آید، متعلق به یکی از علمای اهل سنت به نام ملا لطف‌ا... شیخ‌الاسلام بود‌ که در دوره ناصرالدین شاه قاجار، مقام قاضی القضاتی کردستان را برعهده داشت. این خانه به روال همه خانه های سنتی ایران دارای بخش بیرونی (مخصوص مهمانان و مراجعان خانه) و اندرونی (محل سکونت اهل خانه) است.
بعد از مرگ ملالطف ا... این دو بخش از هم جدا شدند و بخش بیرونی توسط شخصی به نام عبدالحمید خان سنندجی، معروف به سالار سعید خریداری شد. او این بخش را در سال 1316 خورشیدی به وزارت فرهنگ واگذار کرد و این نهاد نیز حدود 40 سال بعد آن را به موزه باستان‌شناسی کردستان تبدیل کرد. زیباترین بخش خانه ملالطف‌ا... تالار پذیرایی آن در طبقه اول است که ارسی هفت لنگه آن یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین پنجره‌های گره چینی شده ایران به شمار می‌آید و چشم بینندگان را خیره می سازد. در این بخش، آثار و مواد فرهنگی به‌دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی در ناحیه کردستان را به نمایش گذاشته‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به دو اسکلت چند هزارساله کشف شده در شهرک زاگرس سنندج اشاره کرد. حوضخانه در زیرزمین نیز با تزيینات گچ بری و آینه کاری‌های خود از دیگر بخش‌های زیبای این خانه است. این بخش را به آثار مردم شناسی و پاره ای تابلوها و آثار متعلق به دوره قاجار اختصاص داده‌اند.
ابرکوه؛ خانه آقازاده
حالا دیگر کمتر کسی است که خانه آقازاده در شهر ابرکوه از توابع استان یزد را نشناسد. از هنگامی که تصویر بادگیر این خانه پشت اسکناس‌های دوهزار تومانی جدید نقش بسته است، بسیاری از ایرانیان با این خانه که صاحب بزرگ‌ترین بادگیر دوطبقه در ایران است، آشنا شده‌اند. این خانه قاجاری در یکی از محله‌های اعیان نشین ابرکوه به نام محله میدان ساخته شده است و دور و بر آن خانه‌های تاریخی زیادی به چشم می‌آید که برخی هنوز سرپا هستند و بعضی دیگر متروک و نیمه ویران شده‌اند.خانه آقازاده یک حیاط مرکزی با سه جبهه ساختمان دارد. هر یک از این سه جبهه در فصول مختلف سال و با توجه به زاویه تابش آفتاب مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. بادگیر خانه که موجب شهرت آن میان خانه‌های تاریخی کشور شده است، 18 متر از کف حیاط ارتفاع دارد و در کنار آن یک کلاه فرنگی نیز تعبیه کرده‌اند. وظیفه این بادگیر خنک کردن تالار بزرگ خانه و وظیفه کلاه‌فرنگی نیز تامین روشنایی آن است.ناگفته پیداست که خانه آقازاده مانند بیشتر خانه‌‌های تاریخی ایران در نواحی مرکزی تزيینات فاخر دارد که بهترین نمونه آن را می‌توان در سقف مقرنس کاری شده تالار خانه مشاهده کرد
بیرجند؛ خانه کلاه فرنگی
در شهر بیرجند یک عمارت تاریخی جالب توجه وجود دارد که به آن ارگ کلاه فرنگی می‌گویند و طبقات مخروطی شکل آن یکی از نمادهای تاریخی این شهر به شمار می‌آید. این بنا در اصل یک خانه تاریخی بوده که در گذر زمان به علت استفاده‌های حکومتی به ارگ شهرت پیدا کرده است. داستان از این قرار است که در اواخر دوره قاجار یکی از امیران بیرجند با دختر میرحسن‌خان از امیران طبس ازدواج کرد. او برای خوشامد دختر و خانواده‌اش، معمار میرحسن‌خان را از طبس فرا خواند و به یاری او عمارت بسیار مجللی را در بیرجند بنا کرد که به عمارت میرحسن‌خان موسوم شد. تا چند هفته پیش این عمارت در اختیار استانداری خراسان جنوبی بود و بازدید از آن از نظر زمانی محدودیت داشت اما حالا طبق توافق استانداری و اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی، این عمارت زیبا در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفته تا پس از پاره‌ای اقدامات مرمتی، به شکل گسترده‌تر و بهتری پذیرای گردشگران باشد.
تهران؛ عمارت مسعودیه
عمارت مسعودیه تهران خانه قاجاری بسیار بزرگی است که در دوره قاجار ساخته شد و از آن مسعود میرزا ظل السلطان، فرزند ناصرالدین شاه قاجار بوده. البته ظل السلطان به این علت که حاکم اصفهان و مناطق وسیعی از جنوب ایران بود، بیشتر اوقات در اصفهان اقامت داشت اما این موضوع مانع از آن نمی‌شد که با ثروت هنگفت خود خانه مجللی نیز در تهران برای خود بنا کند. در گذر زمان، بخش‌هایی از این خانه از میان رفته اما هسته اصلی آن با چند عمارت بسیار زیبا همچنان باقی است.آنچه در همه این عمارت‌ها جلب توجه می‌کند، تزيینات فاخر فضاهای داخلی و نماهای بیرونی آن‌هاست. بیش از همه گچ کاری‌ها چشم بینندگان را به خود خیره می سازند و جالب اینکه برخلاف بسیاری از دیگر آثار تاریخی ایران، می‌بینیم که نمای بیرونی عمارت‌های مختلف خانه نیز پوشیده از گچ بری است. خانه ظل السلطان بعد از مرگ او و تقسیم اموالش میان وارثان، برای چند دهه در اختیار وزارت آموزش و پرورش قرار گرفت و دفتر وزیران این وزارتخانه از جمله شهید محمدعلی رجایی بوداما در دهه 1370 به سازمان میراث فرهنگی واگذار شد و این سازمان نیز چند سال پیش آن را به بخش خصوصی اجاره داد. اکنون عمارت مسعودیه، شامل بخش‌هایی چون دفاتر اداری، رستوران و کافی شاپ، عکاسخانه و تماشاخانه است و برنامه‌های فرهنگی و هنری متنوعی مانند کنسرت‌های موسیقی در فضای چند هزارمتری آن به اجرا درمی‌آید. به گونه‌ای که می‌توان آن را یک ظرفیت تازه و رو به رشد گردشگری در پایتخت تلقی کرد.
قزوين؛ خانه اميني‌ها
در قزوین خانه امینی ها را به نام حسینیه امینی‌ها می‌شناسند زیرا این خانه مدت‌هاست که کاربری خود به عنوان خانه را از دست داده و به عنوان حسینیه مورد استفاده قرار می‌گیرد. این خانه با چند دست حیاط در دوره قاجار ساخته شده و متعلق به یکی از تجار بزرگ قزوین به نام «حاج محمدرضا امینی» بوده است.زیباترین بخش خانه امینی‌ها سه تالار بزرگ و مجلل آن است که با ارسی‌های 9 دهنه و گره چینی شده از هم جدا می‌شوند اما هر وقت که مراسم مذهبی برقرار باشد، ارسی‌ها را بالا می‌زنند و تالارها تبدیل به یک حسینیه بزرگ می‌شوند. در واقع آنچه باعث شهرت و محبوبیت خانه امینی‌ها نزد گردشگران شده، همین ارسی‌ها و گره چینی‌های بسیار ظریف‌شان است که لااقل در شهر قزوین نظیر ندارد.زیرزمین خانه نیز در نهایت زیبایی ساخته شده اما اکنون استفاده خاصی از آن به عمل نمی‌آید. این خانه هم‌اکنون تحت نظارت اداره اوقاف و امور خیریه اداره می‌شود و اگر مراسم سوگواری در آن برقرار نباشد، امکان گردش آزاد و عکاسی در آن فراهم است.
نائین؛ خانه پیرنیا
خانه پیرنیا در شهر نائین نه تنها چشم و چراغ خانه‌های تاریخی این شهر است بلکه از نظر تعلق به خانواده ای که نقش مهمی در تاریخ معاصر ایران داشته اند، بسیار پراهمیت تلقی می‌شود. این خانه که در دوره صفویه ساخته شده، متعلق به خاندان معروف پیرنیا بوده که نسب‌شان به پیران و صوفیان بزرگ از جمله حاج عبدالوهاب معروف به پیرنائین می‌رسد.بعدها در دوره قاجار و خصوصا پس از انقلاب مشروطه، سه تن از اعضای این خاندان به نام میرزا نصرا... خان پیرنیا و دو فرزندش حسن و حسین پیرنیا توانستند بارها و بارها مقاماتی چون صدارت عظمی، ریاست الوزرایی، تصدی وزارتخانه‌های مختلف و ریاست مجلس شورای ملی را به دست بیاورند و منشأ خدمات زیادی به ایران باشند.
خانه پیرنیا به سبک گودال باغچه ساخته شده است بدین معنی که در چند طبقه ساخته شده اما طبقات به جای اینکه از روی زمین بالا بروند، به زیر زمین رفته اند و به دور یک حیاط مرکزی گودال مانند شکل گرفته اند.این شیوه معماری مخصوص مناطق کویری ایران خصوصا شهر کاشان بوده و موجب خنک ماندن فضای خانه در گرمای طاقت فرسای تابستان می شده است. تزيینات خانه نیز جالب توجه است و در و دیوار آن پر است از نقوشی که داستان‌های هفت پیکر نظامی گنجوی مانند خسرو وشیرین و یوسف و زلیخا را به تصویر می‌کشند و نشان می‌دهند که گذشتگان ما در آراستن خانه‌های‌شان تا چه حد به فرهنگ ملی و میراث ادبی این سرزمین توجه داشته‌اند. خانه پیرنیا چند سالی است که به موزه مردم شناسی کویر تبدیل شده و در آن آثار مرتبط با فرهنگ و اجتماع مردم مناطق کویری ایران را به نمایش گذاشته اند.
مشهد؛ خانه حاج حسین آقا ملک
شهر مشهد اگرچه شهری است کهن اما خانه‌های تاریخی آن پرشمار نیستند به این علت که در چهار دهه گذشته بافت تاریخی و مرکزی این شهر به طور مداوم در معرض تخریب و تهدید بوده و بسیاری از خانه‌های تاریخی شهر در طرح توسعه حرم و اطراف آن نابود شده‌اند. یکی از معدود خانه‌های تاریخی بازمانده در مشهد که می‌توان آن را زیباترین خانه این شهر به شمار آورد، خانه حاج حسین آقا ملک است. حاج حسین آقا زاده تهران و واقف و بنیان‌گذار کتابخانه و موزه ملی ملک در تهران است اما چون دارای املاک فراوان در خراسان بود و عمده دارایی‌های خود را وقف آستان قدس رضوی کرد، خیلی از اوقات سال را در مشهد به سرمی برد و صاحب خانه مجللی در این شهر بود. هرچند که بخشی از این خانه نیز از میان رفته اما خوشبختانه هسته اصلی آن باقی مانده و در اختیار اداره کل میراث فرهنگی استان خراسان است. سبک و سیاق معماری خانه نشان می‌دهد که در اواخر دوره قاجار یا شاید اوایل پهلوی ساخته شده و آجرکاری‌های نمای بیرونی‌اش در نهایت زیبایی و ظرافت است. در حال حاضر خانه ملک به مرکز صنایع دستی تبدیل شده است و عده ای از هنرمندان کارگاه‌هایی را در آن برپا کرده اند تا ضمن تولید آثار هنری و سنتی، شیوه تولید این آثار را به مردم نشان دهند.
شیراز؛ نارنجستان قوام
شیراز خانه های تاریخی پرشمار دارد که متاسفانه در سال‌های اخیر مرتبا اخباری از تخریب آن‌ها منتشر می شود. بی شک زیباترین و بزرگ‌ترین خانه تاریخی این شهر، خانه موسوم به نارنجستان قوام است که یک خانه اشرافی تمام‌عیار با بخش‌های متنوع محسوب می‌شود. این خانه بزرگ که به سبب وجود درختان نارنج در حیاط بزرگش به نارنجستان قوام شهرت یافته، در دوره قاجار متعلق به خاندان قوام‌الملک شیرازی بود که به تناوب حکومت ایالت فارس را برعهده داشتند و نسب‌شان به «حاجی قوام» ممدوح حافظ شیرازی می‌رسید.
ساخت این بنا مقارن بود با رواج فرنگی‌مآبی در هنر و معماری ایران، از این رو معماران و هنرمندانی كه آن را پی‌افكندند و زینت دادند، گوشه چشمی به هنر و معماری اروپا در سده نوزدهم میلادی داشتند.در واقع، آن چه اهمیت نارنجستان قوام را دو چندان می‌كند، وجود گرایش‌های گوناگون هنری در آن متاثر از هنر و معماری ایران و اروپاست. نارنجستان قوام در آغاز شامل بخش‌هایی چون باغ، عمارت بیرونی، عمارت اندرونی،حمام، اصطبل و مكتب‌خانه بود.
اگرچه پاره‌ای از این بخش‌ها در گذر زمان از میان رفته‌اند اما بخش‌های اصلی كاملا سالم مانده‌اند. بخش بیرونی که محل مراجعات خاندان قوام‌الملك و برگزاری مهمانی‌ها و آیین‌ها بوده است، در سال 1345 خورشیدی از سوی بازماندگان این خاندان به دانشگاه شیراز اهدا شد وابتدا در اختیار موسسه آسیایی قرار گرفت كه درباره فرهنگ و تمدن ملل آسیایی پژوهش می‌كرد و مدیریت آن با پروفسور آرتور پوپ آمریكایی بود اما پس از درگذشت پروفسور پوپ در سال 1348 به عنوان موزه به‌روی مردم گشوده شد. همچنین بخش اندرونی بنا که در کوچه مجاور آن قرار دارد و معروف به خانه زینت الملوک (از بانوان خاندان قوام الملک) است، جایگاه بنیاد و موزه فارس شناسی است. این بخش به صورت مستقل از نارنجستان قوام اداره می شود.
گیلان؛ خانه پرمهر
خانه پرمهر در موزه میراث روستایی گیلان قرار دارد اما در اصل خانه‌ای متعلق به بخش رودبنه از توابع شهرستان لاهیجان است که پس از واچینی و انتقال به موزه میراث روستایی دوباره چینی شده است. با توجه به اینکه اقلیم پربارش و جنگلی گیلان بسیار متفاوت از اقلیم مناطق مرکزی و کویری یا حتی کوهستانی ایران است، خانه‌های تاریخی آن نیز در گذشته تفاوت زیادی با خانه های سایر نقاط کشور داشتند؛ هم از نظر مصالح به کار رفته در بنا و هم از نظر ساختار و حال و هوای معماری. بنابراین دیدن این خانه‌ها تجربه جدیدی برای گردشگران محسوب می‌شود.خانه پرمهر که یکی از پرشمار خانه‌های موزه روستایی گیلان است، 180 سال قدمت دارد. در سازه چوبی این خانه چند طبقه که 22 متر ارتفاع دارد، هیچ میخ یا چسبی به کار نرفته است و طی 180 سال گذشته بدون هیچ‌گونه آسیب جدی، چند زلزله مهیب و چند برف بسیار سنگین را از سرگذرانده است. درمحوطه پیرامونی خانه پرمهر،کندوج،تلمبار،چاه، توالت، باغچه وتوتستان وجود داشته که بخش‌هایی از آن‌ها در موزه میراث روستایی بازسازی شده است. خانه نام خود را از مالک سابقش – مشهدی حسن پرمهر - گرفته و چنان که از بزرگی و زیبایی آن برمی‌آید، صاحب آن یک کشاورز زمین‌دار و متمول بوده است. جالب این که طراحان موزه میراث روستایی گیلان با گردآوری اسباب و اثاثیه قدیمی از روستاهای مختلف گیلان، دکوراسیون داخلی این خانه را نیز بازسازی کرده اند.
اصفهان؛ خانه حاج آقا نورا... (خانه مشروطه)
اصفهان بیش از هر شهر دیگر ایران خانه‌های تاریخی نفیس دارد. برخی شمار این خانه‌ها را تا چهار یا پنج هزار خانه هم گفته اند اما تخمین زده می‌شود که خانه‌های نفیس این شهر که اکثرا در دوره صفویه و قاجار ساخته شده اند، بین 700 تا 800 خانه باشد. بیشتر این خانه‌ها مالک خصوصی دارند، یعنی یا خانواده‌هایی در آن‌ها ساکن هستند یا به حال خود رها شده اند. تنها شمار اندکی از خانه‌ها به عنوان اماکن اداری، آموزشی یا فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گیرند و امکان بازدید گردشگران از آن‌ها وجود دارد.
یکی از این خانه ها که در دوره قاجار ساخته و به موزه تبدیل شده است، خانه حاج آقا نورا... اصفهانی، معروف به خانه مشروطه اصفهان است. او یکی از روحانیان بلندپایه اصفهان و از اعضای خانواده معروف نجفی‌ها بود و به همین خاطر در دوره مشروطه خانه‌اش از مراکز گردهمایی مشروطه خواهان – خصوصا افراد ایل بختیاری – به شمار می‌آمد. به همین علت، از چند سال پیش شهرداری اصفهان این خانه را به موزه مشروطیت تبدیل کرد و اسناد و مدارکی از این رویداد تاریخی را در آن به نمایش گذاشت.
یزد؛ خانه کلاهدوز (موزه آب)
یزد هم مانند اصفهان، خانه های تاریخی فراوان دارد که خوشبختانه در سال‌های اخیر شماری از آن‌ها به مهمانسراهای سنتی تبدیل شده اند و از خطر ویرانی نجات یافته اند. شمار کمی از این خانه ها نیز کاربری موزه‌ای دارند و درشان روی عموم مردم گشوده است.از جمله این خانه ها، یکی خانه کلاهدوز متعلق به دوره قاجار است که تبدیل به موزه آب استان یزد شده و مجموعه آثاری شامل لوازم مختلف حفر قنات، ابزارو ادوات اندازه‌گیری حجم آب، کتابچه میراب‌ها و اسناد توزیع آب در آن به نمایش درآمده است. خانه کلاهدوز متعلق به یکی از تجار بزرگ یزد به نام حاج سیدعلی‌اکبرکلاهدوز بوده و حدود 170 سال قدمت دارد.
این خانه را در پنج طبقه ساخته اند؛ منتها بخشی از این طبقات پایین‌تر از سطح زمین ساخته شده‌اند و خانه از بیرون ارتفاع چندانی ندارد. تمام دیواره‌های داخلی و بیرونی بنا پوشیده از تزيینات گوناگون است و یکی از قنات‌های کهن یزد به نام قنات زارچ از زیر آن می گذرد. به همین خاطر زیرزمین خانه فضایی خنک و مرطوب دارد.