بحران آب ، بحران امنیت

به حقیقت حیات بشر به شدت نیازمند و محتاج به آب است و زمانی که این مایه حیات کم، شور یا قطع شود، واکنش‌ها نسبت به آن بسیار جدی، حساس و خطرخیز خواهد شد.
از دیگر سو، یکی از اصلی‌ترین وظایف حکومت‌ها تامین همین نیازها اولیه و در وهله نخست آب آشامیدنی سالم است. به طور کلی هیچ حکومتی نمی‌تواند و نباید خود را نسبت به تامین آب آشامیدنی مورد نیاز در جای‌جای حکومتش بی‌مسئولیت دانسته یا از کنار آن به سادگی عبور کند.
حالا اما خوزستان و به طور خاص، خرمشهر و آبادان درگیر مسئله تامین آب آشامیدنی است و بیم آن می‌رود که رویکردهای امنیتی موجب شود تا روند اعتراض‌ها و درخواست‌های مردمی پیرامون آن رنگ و بوی دیگری پیدا کند. حال آن‌که حق خوزستان این نیست.
دی ماه سال گذشته بود که مدیر کل مدیریت بحران استان خوزستان گفته بود: «اگر لطف خدا شامل حالمان نشود در این استان با بحران آب و برق روبه‌رو خواهیم شد.» حاجی‌زاده با تاکید بر اینکه تامین آب شرب، اولویت خوزستان در زمینه تامین آب است، عنوان کرده بود: «در دهه اخیر سابقه نداشته است که مانند آنچه که امسال (1396) مشاهده کردیم، وضعیت آب شرب دچار مشکل شود و یا وضعیت آورد سدها به این صورت شود. اما متاسفانه به هشدارهایی که داده شد، توجهی نکردند و امروز خوزستان دارای چنین وضعیتی شده و دارای مشکل است. واقعیت این است که اگر خداوند در یکی یا دو ماه آینده لطف خود را شامل حال ما نکند، قطعا در خوزستان بحران بزرگی هم در حوزه آب و هم در حوزه برق خواهیم داشت. اولویت با تامین آب شرب است و اگر آب شرب با خطر مواجه شود، قطعا تامین آب کشاورزی و صنعت قطع خواهد شد. متاسفانه امسال خشکسالی در خوزستان از همه سال‌های گذشته، وضعیت بدتری داشت. این موضوع باید جدی گرفته شود و بحثی شوخی‌بردار نیست، بلکه این بحث‌ها امنیتی است».
با این اوصاف مشاهده می‌شود که مردم آبادان و خرمشهر تیرماه را در شرایطی می‌گذرانند که آب آشامیدنی شور شد و دستگاه‌های تصفیه آب خانگی که مدت‌هاست تنها تامین‌کننده آب شیرین برای مصرف آنها بوده نیز از کار افتاده‌اند. در این میان اندک ساکنان این دو شهر که وضع مالی خوبی داشتند اقدام به خرید آب معدنی به صورت انبوه کردند. هرچند همین افراد هم برای شست‌وشو و استحمام با مشکل مواجه بودند زیرا آبی که در لوله‌های خانه‌ها جریان داشت باعث می‌شد موها و بدن بعد از شست‌وشو خشک شود و چشم‌ها بسوزد.
در این میان شایعاتی مطرح شد که در دولت اصلاحات قراردادی برای انتقال آب شیرین به کویت بسته شده است؛ مصوبه‌ای که نه تنها به تصویب مجلس نرسید بلکه تا به امروز اجرایی نشده است. در هر صورت مردم خرمشهر به دلیل نبود آب قابل شرب دست به اعتراض زدند. استاندار ‎خوزستان گفته است: «شب‌های گذشته عده‌ای ناشناس و با برنامه‌ریزی قبلی ‎خرمشهر را به آشوب کشیدند، وضعیت خرمشهر اکنون عادی است و افراد ناشناس ‎متواری شده‌اند، تیراندازی‌ها ازسوی افراد ناشناس رخ داده و نیروی انتظامی تنها در مقابل آنها از خود ‎دفاع کرد.کسی هم کشته نشده است». ادعایی که وزیر کشور نیز آن را تائید می‌کند: «کسی در خرمشهر کشته نشده یک مورد تیراندازی داشتیم که یک نفر زخمی شد به این موضوع نرسیده‌ایم که گروه خاصی مردم را تهییج کرده باشند» همین مسئله باعث شده تا این بار موضوع آب و نسبت آن با امنیت ملی کشور مجددا محل بحث و گفت‌وگو باشد. معمولا اعتراضات در ایران بلافاصله به امنیت ملی گره زده و سرکوب به جای مدیریت چاره کار می‌شود. باید دید ریشه مسائل کجا قرار دارد و چگونه یک بحران زیست محیطی جنبه امنیتی به خود می‌گیرد؟
فیاض زاهد تحلیلگر مسائل سیاسی در این مورد به «ابتکار» می‌گوید: «مجموعه حوادثی ظرفیت و تحمل‌پذیری اجتماعی را به شدت کاهش داده و انباشتی از مطالبات برآورده نشده، نادیده گرفته شده و سرکوب‌شده را رقم زده و باعث شده تا هر پدیده‌ای تبدیل به یک بحران شود و این برای ثبات و امنیت کشور می‌تواند بسیار خطرناک باشد. متاسفانه دولت و مدیران کشور برنامه‌ریزی و دقت لازم برای جلوگیری از بحران امروز را نداشتند. یک بخشی از این مسئله به مشکلات اقتصادی و تغییرات اقلیمی نظیر هورها و بسیاری از مناطق ریزگردساز و ساماندهی تالاب‌ها و مرداب‌ها برمی‌گردد. در داخل هم متاسفانه تدبیر لازم برای مدیریت این مسائل وجود نداشته است. ما در حوزه سدسازی خطا کردیم».  این استاد اصلاح‌طلب دانشگاه می‌افزاید: «این عصبانیت مردم در کنار بسیاری از سوء‌مدیریت‌های دیگر و بی‌توجهی مسئولان در این حوزه باعث شده تا مردم خوزستان؛ استانی که بزرگترین حوضچه‌های آبی مثل کرخه، کارون و دز درآن وجود دارد خیابان را برای بیان اعتراض خود انتخاب کنند چراکه حاکمیت به شرب آنها و مسئله حیات‌شان بی‌توجه است. ما مشاهده می‌کنیم که ایران در کشورهای دیگر سرمایه‌گذاری می‌کند اما از مسائل داخلی خود غافل می‌شود همین امر منجر به این می‌شود که مردم احساس کنند چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است و دولت و حاکمیت را ملزم می‌دانند که اولویت اولش را تامین مایحتاج و مسائل داخل سرزمین بداند. بخش دیگر به این برمی‌گردد که ظرفیت گفت‌وگوی داخلی و حل منازعه به شدت کاهش یافته است و متاسفانه برخی از نهادهای امنیتی و انتظامی ما هم به جای حل مسئله با برخورد سلبی با ماجرا نظیر کازرون و خرمشهر به تشدید بحران‌ها می‌افزایند. من فکر می‌کنم که مکانیزم تدبیر و حل منازعه در ایران دچار یک اختلال جدی است و متاسفانه در سال‌های آینده هم ما با بحران آب در بسیاری از مناطق مرکزی ایران روبه‌رو هستیم و تا این رویکرد باشد ما به نتیجه‌ مثبتی نخواهیم رسید».  زاهد درباره ریشه این بحران معتقد است: «با توجه به نزاع آب در آینده ایران و همچنین نگاه به پیشینه این مسئله در کشور ما و حجم واگذاری آب و تخصیص منابع کشور در حفر چاه، ظرف ده یا پانزده سال آینده یک مهاجرت درون‌سرزمینی را شاهد خواهیم بود و اگر حاکمیت برای حل این مسئله دست به یک همکاری بین‌المللی نزند و برای این بخش تامین اعتبار نکند و فعالان محیط زیست ما و متخصصان این حوزه به بهانه‌های امنیتی بار دیگر دستگیر و روانه زندان شوند مسئله حل نخواهد شد و بحران امنیتی شدن دامن‌گیر مسائل حیاتی مردم می‌شود».  او با هرگونه بسط دادن مسئله زیست‌محیطی به یک بحران امنیت ملی و برخورد امنیتی با ماجرا مخالف است: «وزارت کشور و نهادهای امنیتی برای حل و درک مسئله و پیشگیری‌های آن اقدام کنند و به جای شلیک گلوله و بگیر و ببند آن هم در مقابل مردمی که آب و هوا نیاز دارند و همین مسئله نیز درصد ریسک آنها را بالا خواهد برد بیاییم و به حل و درک ماجرا بپردازیم در غیر این صورت این مسئله تبدیل به بحران امنیتی خواهد شد». «پرسنل نیروی انتظامی در حادثه خرمشهر مجروح شده‌اند، یک نفر در بین تجمع‌کنندگان مسلح بوده است، هیچ کس کشته نشده؛ فقط یک نفر از تجمع‌کنندگان زخمی شده است» این تیتر صحبت‌های ذوالفقاری معاون امنیتی وزارت کشور است که ضمن تائید اظهارات وزیر کشور خبر از مجروحین نیروی انتظامی می‌دهد. اما مشخص نیست که چرا این تجمع اعتراضی بلافاصله با تیراندازی نیروی انتظامی همراه می‌شود.
اسماعیل کهرم فعال محیط زیست هم در این باره به «ابتکار» می‌گوید: «به این خاطر مسئله امنیتی می‌شود که آب به حیات و ممات مردم بستگی دارد و آنها احساس می‌کنند که مسئولان برای آنها کاری انجام نمی‌دهند. خرمشهر در حال حاضر با سه مسئله مواجه است: یکی شور شدن آب است، دیگری آلوده شدن آن که تعدادی را مسموم کرده و شاخص‌ترین آن کمبود آب است. مردم حق دارند تا برای آنچه که حق خود می‌پندارند دست به اعتراض بزنند. آنها به حاکمیت می‌گویند حرف ما را بشنوید اما در جواب این مسئله مردم را سرکوب می‌کنند».
مشاور اسبق سازمان محیط زیست کشور می‌افزاید: «سوال ما از مسئولان در شرایط فعلی این است که آیا فصل زمستان نمی‌توانستید بحران آب را پیش‌بینی کنید و مسئله را حل کنید؟ لوله غدیر که آب را از کارون به خرمشهر می‌آورد هشت سال است که نشتی دارد و این آب آلوده شده دولت تدبیر و امید باید‌ در این ‌باره زودتر ازا ین‌‌‌‌ها  تدبیری می‌اندیشید. اکنون هم آب کم است هم دمای هوا بالا است طبیعی است که مردم عصبانی شوند و نتیجتا مسئله آب منجربه درگیری شود. ما در یک مملکت جهان سومی و بسته هستیم و هر اعتراضی جنبه امنیتی می‌یابد چنانچه این اتفاق در سوئیس می‌افتاد مقامات عذرخواهی می‌کردند یا دست به استعفا می‌زدند اما در کشور ما تجمع بیش از دو سه نفر را امنیتی می‌کنند. وزیر نیرو گفته است که از طریق لوله آبرسانی غدیر دو مسئله را حل کنند اما پروژه‌ای که به سرعت انجام شود ممکن است ناقص باشد. چگونه می‌شود تا 5 روز دیگر این اتفاق رخ دهد؟ این از سوی مردم تعبیر به بی‌تدبیری می‌شود و به قول سعدی: سرچشمه شاید گرفتن به بیل، چو پر شد نتوان گرفتن به پیل
وی در واکنش به مواضع وزیر کشور تاکید می‌کند: «البته ما حرف وزیر کشور را می‌پذیریم اما گزارشاتی را شاهدیم که یک نفر کشته شدند. نباید وزرا به توجیه شرایط بپردازند و اگر مردم احساس کنند که مسئولان دروغ می‌گویند دیگر به آن اعتماد نخواهند کرد و همین مسئله به امنیتی‌تر شدن فضا کمک می‌کند. مردم تشنه‌اند این واضح و بدیهی‌است که از حق طبیعی و زیست‌محیطی خود دفاع کنند، آب نیاز اولیه انسان‌ها است و به هیچ‌وجه نباید روی آن برچسب اعتراضات مخل امنیت زد».
همانطور که گفته شد برای حل این بحران اقداماتی از سوی برخی نهادها اعمال شده است. احداث سد مارد جهت جلوگیری از ورود آب دریا به رودخانه و کاهش شوری آب، اجرای خط دوم طرح آبرسانی غدیر تا پانزدهم تیرماه با ایسی آب دو هزار و هفتصد، توزیع آب به وفور توسط تانکر در شهر آبادان و خرمشهر و توزیع گسترده آب معدنی بخشی از اقداماتی است که استاندار خوزستان از آن‌ها نام می‌برد. به نظر می‌رسد مشکل آب در کوتاه مدت و موقتا مرتفع شود اما تضمینی هم وجود ندارد. چراکه بحران بی‌آبی سال‌ها است از سوی فعالان محیط زیست هشدار داده می‌شود. در این شرایط کارشناسان معتقدند که باید از هرگونه نگاه امنیتی و برخورد سلبی با ماجرا اجتناب کرد تا مسئولان دست در دست هم با حفظ آرامش خرمشهر و آبادان را بار دیگر آباد کنند.