سازگاری با اقلیم برای نجات از قهر طبیعت

تغییر اقلیم پدیده‌ای است که بر اثر افزایش دمای کره زمین یا همان گرمایش جهانی ایجاد می‌شود. گرمایش جهانی خود پدیده‌ای است که به دنبال صنعتی شدن کشورها و به سبب افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای به‌ویژه گاز دی‌اکسیدکربن در جو به وجود آمده است. بشر این روزها به دلیل بارش‌های سیل‌آسا، خشک‌سالی‌های متعدد و آتش‌سوزی‌های جنگلی گسترده، سرما یا گرمای ناگهانی و کاهش بارش برف بیش از هر زمان دیگری طعم تلخ تغییرات اقلیم را چشیده است. تغییر شکل بارش‌ها و کاهش بارش برف، وقوع بارش‌های حدی و خالی شدن تعداد زیادی از روستاها از سکنه به دلیل خشک‌سالی، طوفان‌های گردوخاک و... نشانه‌هایی از تغییر اقلیم است. خشک‌سالی از مخاطرات طبیعی شناخته شده و بخش جدایی‌ناپذیر تغییرات اقلیمی است. رخداد خشک‌سالی بر بخش‌های مختلف زندگی انسان‌ها تأثیر می‌گذارد. تغییر در دما و الگوی بارش اثرات زیادی بر کمیت و کیفیت منابع آب به‌خصوص در مناطق خشک نظیر ایران می‌گذارد. در سال‌های اخیر وقوع خشک‌سالی‌های متعدد در ایران خطری جدی برای منابع آب محسوب می‌شود. اکنون در قدم اول ضروری است با تغییرات اقلیم سازگار شویم و قبول کنیم که این تغییرات روی کره زمین رخ داده است، پس از آن باید اقداماتی را برای سازگاری و کنترل اوضاع انجام دهیم. برای مثال در کشور ما در بخش کشاورزی با توجه به کمبود آب باید تغییراتی صورت گیرد و از کشت‌های جایگزین که نیاز کمتری به آب دارند استفاده کنیم. آگاهی‌بخشی به مردم برای رفتار درست، منطقی و دلسوزانه با طبیعت دارای نقش مهمی در پیشگیری از خطرهای ناشی از تغییرات اقلیم است. مردم می‌توانند از طریق اقداماتی از جمله صرفه‌جویی در مصرف آب و انرژی، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، خرید محصولات غذایی با کمترین بسته‌بندی، کاهش مصرف آب در بخش آبیاری و کشاورزی، کاهش حجم پسماند از طریق مصرف بهینه و بازیافت و ... در جهت مقابله یا سازگاری با شرایط اقلیمی گام بردارند. با افزایش روزافزون جمعیت کره زمین و همچنین رشد صنایع و گسترش کشاورزی، نیاز به منابع آب به‌مراتب در آینده بیشتر خواهد شد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد اگر همین روند ادامه یابد تا سال 2050، دوسوم مردم جهان با بحران کم‌آبی مواجه خواهند بود. کشور ما گرچه دارای اقلیم‌های متعدد است، اما دوسوم از پهنه آن، دارای آب‌وهوای خشک و نیمه‌خشک است که موجب شده سهم ما از منابع آب شیرین جهان بسیار اندک باشد؛ بنابراین کمبود سرانه آب تجدید‌شونده از مهم‌ترین چالش‌های منابع آب در ایران است. این کمبود سرانه آب نیز بیشتر متوجه فلات مرکزی ایران است که حدود نیمی از جمعیت کشور را در خود جای داده است. از دیرباز این کمبود آب در کشور خصوصاً در نواحی کویری وجود داشته و مردمان این سرزمین با هوشمندی، راه‌حل‌های متعددی همچون قنات و آب انبار را برای استفاده بهینه آب در مصارف مختلف شرب، کشاورزی و... ابداع کردند، اما صنعتی شدن، تغییر سبک زندگی و افزایش جمعیت خصوصاً در شهرها به کمبود منابع آبی افزوده است. به علاوه موضوع تغییر اقلیم و گرمایش جهانی نیز موجب تشدید این کم‌آبی شده است. پیامدهای اصلی تغییر اقلیم بر منابع آب شامل افزایش دما، تغییر الگوی بارش و پوشش برف و افزایش احتمالی سیل و خشک‌سالی است. این پدیده در مجموع با تأثیرگذاری بر حجم منابع آب در برخی کشورها همچون ایران، موجب تشدید بحران آب شده است. این اتفاق در کنار سوء مدیریت در استفاده از منابع آبی، موجب افزایش مشکلات محیط‌زیستی، مهاجرت‌های اجباری و تنش‌های سیاسی در کشور خواهد شد. گرمایش جهانی ناشی از تغییرات اقلیمی با افزایش دما، منجر به افزایش تبخیر آب و بالطبع تلفات آبی می‌شود. به علاوه با تعرق بیشتر گیاهان در گرما، نیاز آبی آن‌ها نیز افزایش می‌یابد. گرم‌تر شدن کره زمین، الگوهای بارش را دستخوش تغییر کرده است؛ به‌گونه‌ای که بارش‌های زمستانی خصوصاً برف کمتر شده و اغلب بارش‌ها در فصل‌های گرم بوده و میزان آن کم است. همین امر در کنار افزایش دما، به‌شدت از منابع یخ و برف کوهستانی می‌کاهد. به علاوه احتمال وقوع و شدت سیلاب‌ها به همراه خشک‌سالی، بیشتر و بیشتر خواهد شد. دریاچه‌های زیادی خشکیده شده و یا به پهنه آبی بسیار کوچکی بدل گشته است. همچنین رودخانه‌های دائمی زیادی نیز به دلیل کمبود برف به رودخانه‌های فصلی بدل شده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها زاینده‌رود است. رودخانه‌های فصلی زیادی نیز در شهرها خشکیده و گاه ساخت‌وسازهای غیرمجاز نیز در حریم آن‌ها صورت گرفته که با سیلاب‌های پیش‌بینی نشده روبه‌رو شده‌اند. در نهایت نیز باید به افت منابع آب زیرزمینی اشاره کرد. این منابع که از نفوذ بارش‌ها در زمین تغذیه می‌شوند، طبیعتاً با تغییرات اقلیمی و کمبود بارش، افت می‌کنند. این موضوع در کنار برداشت بی‌رویه آب و حفر چاه‌های متعدد غیرمجاز در نواحی مختلف موجب فرونشست زمین شده است. نمونه‌هایی از این فرونشست در دشت قزوین و همچنین استان همدان و اصفهان دیده می‌شود که هشداری برای دیگر مناطق است؛ بنابراین برای مواجه شدن با بحران کمبود آب و شدت یافتن تغییرات اقلیمی و گرما باید به دنبال راهی برای کاهش صدمات و یا سازگاری بود. یکی از این راه‌ها، دستیابی به اهداف توسعه پایدار در ایران است که با مدیریت صحیح منابع آبی، حفاظت از منابع آبی محدود و ارزشمند و بهره‌برداری بهینه و پایدار از آن‌ها تحقق خواهد یافت. البته این مهم صورت نخواهد گرفت مگر با تصمیم قاطع مدیران و مسئولان مربوطه در کنار راه‌حل‌های اقتصادی مناسب برای همراه شدن مردم با برنامه‌های توسعه پایدار.