سکانس اول؛ سلام بر شکوه
میدان جهانی نقش‌جهان و احساس تعلیقِ آن مرا می‌برد به دنیایی غیر از آنچه اکنون است. هر بار به این صحن باشکوه وارد می‌شوم ابتدا اندکی می‌ایستم، چشم‌ها را می‌بندم و بی‌محابا نفس می‌کشم... اگرچه این روزها هوای آلودۀ این شهری که هنوز نمی‌دانیم آن را صنعتی بنامیم یا گردشگری، نفسمان را بند آورده اما گویی آسمان هم به هوای دیدن میدان نقش‌جهان، غبار را پس می‌زند. چشم باز می‌کنم و قدم می‌زنم و یکی‌یکی می‌گذرم از حجره‌هایی که باید جایگاه استادان صنایع‌دستی‌مان باشند و چونان نمایشگاه و موزه‌ای فاخر اما افسوس... قرارمان ضلع غربی میدان و حضور در بنای عالی‌قاپو است اما موضوع درباره بنای شرقی است، گنبد مسجد شیخ لطف‌الله... سلام بر شکوه...
سکانس دوم؛ دفتر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان: عالی‌قاپو
علی‌محمد فصیحی، مشاور رسانه‌ای اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان با بیان اینکه این جلسه برای رفع ابهامات و ارائه گزارشی از روند مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله برگزارشده است، می‌گوید: این مرمت آن‌قدر خوب و قوی انجام‌شده که نیاز دیدیم در خصوص آن شفاف‌سازی انجام شود.
قبل از ریزش کاشی‌ها پیش‌دستی کردیم
در ادامه، ناصر طاهری، معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان با بیان اینکه اگر حساسیتی دارید که البته به‌جاست ما آن را با جان می‌پذیریم، اظهار می‌کند: اگر در اصفهان کار خوب انجام می‌شود و با همه جای ایران فرق دارد یکی از مهم‌ترین دلایلش حساسیت متخصصان و دلسوزان حوزه میراث فرهنگی و سایر بخش‌ها است و ما نیز متوجه این حساسیت‌ها و اهمیت حفظ آثار تاریخی مخصوصاً آثار جهانیِ خود هستیم و این مراقبت و توجه را نسبت به آن‌ها داریم، هرچند که محدودیت‌های زیادی هم داریم.
او ادامه می‌دهد: آقای حجت رئیس ایکوموس ایران گفته‌اند میراث در مرمت دنبال نازل‌ترین قیمت است، اما اتفاقاً ما می‌گوییم هر کاری را باید متناسب با وزن و اندازه و شأن خودش ببینیم و هیچ‌وقت نباید یک اثر ثبت جهانی در محدودۀ میدان نقش‌جهان را با اثری دیگر یکی کنیم. البته ما صرفه و صلاح دولت را در نظر می‌گیریم اما نه برای اثری مانند مسجد شیخ لطف‌الله.
طاهری اعتقاد دارد: مهم‌ترین مسئله این است که اگر کسی از ما پرسید چه کسی دارد روی این اثر ثبت جهانی کار می‌کند که در حال مرمت آن هستید، ما پاسخگو باشیم. این آثار از بزرگ‌ترین آثار ما هستند و باید پاسخگو باشیم. شما وقتی می‌خواهید یک عمل جراحی ساده انجام دهید بسیار تحقیق می‌کنید که نزد کدام پزشک بروید و برایتان هم مهم نیست که او مبلغ بیشتری بگیرد، بلکه این موضوع برای شما مهم است که به او و کارش اطمینان داشته باشید؛ ما نیز این حساسیت را در همین مقیاس نسبت به آثار تاریخی داریم، همه آثار برای ما اهمیت دارند ولی اثری که روی آن نظارت جهانی وجود دارد و در حوزه ثبت جهانی است برای ما هم اهمیت بیشتری دارد به همین دلیل پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله جزو معدود پروژه‌هایی است که با همه محدودیت‌ها به سمت ترک تشریفات آن رفتیم، یعنی این‌طور نبود که بگوییم هر کسی که برندۀ مناقصه شد آن را انجام دهد ازاین‌رو شروطی داشتیم و به مرمت‌های گذشته این بنا هم توجه شد.
معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان می‌افزاید: این پروژه شاید از معدود پروژه‌هایی است که ما کاملاً مرمتی یعنی کاملاً با حساسیت‌های اصول مرمت در یک بنای تاریخی با آن برخورد کردیم.
![]()
طاهری با بیان اینکه هر اثر تاریخی مخصوصاً تزئینات و به‌ویژه گنبد شیخ لطف‌الله و مسجد امام دورنمای خاصی دارند و از دور کلیت آن چشم‌نواز است اما وقتی نزدیک می‌شویم متوجه وضعیت ترک‌های گنبد می‌شویم و نباید منتظر باشیم که بریزد و بعد برای آن فکر کنیم، می‌گوید: گنبد مسجد شیخ لطف‌الله از بناهایی بود که ما قبل از ریزش کاشی‌هایش پیش‌دستی کردیم و وارد مرمتش شدیم. این پروژه کاملاً با برنامه و علمی پیش رفت و همۀ ما چون می‌دانستیم کاری کاملاً علمی در حال انجام است اصلاً نگران انتقادات نبودیم. با هر کاری وقتی شفاف و روشن برخورد شود قطعاً نظرات همسوی مخاطبان را خواهد داشت اما اگر واقعاً نیاز باشد کار دیگری انجام دهیم حتماً این کار را خواهیم کرد.
هرلحظه احتمال دارد کاشی‌ها بریزد
فریبا خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان با بیان اینکه در این مدت که مسئولیت پایگاه را به عهده داشتم حساسیت خاصی روی تک‌تک مرمت‌هایی داشتم که در هریک از بناهای این میدان انجام‌شده و شاید درگیری‌های خیلی زیادی هم روی این موضوع داشتم تا بهترین پیمانکار و بهترین کار روی این بناها انجام شود و بامطالعه باشد، می‌گوید: در خصوص انتخاب پیمانکار پروژه‌های ثبت جهانی حتماً باید ما با مدیریت پایگاه ثبت جهانی هماهنگ باشیم و درباره گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هم این همکاری وجود داشت؛ ضمن اینکه معاون میراث فرهنگی کشور هم حتماً باید در جریان پروژه باشند و ما گزارش کامل را قبل از شروع، ارائه می‌دهیم و عملیات این پروژه مورد تائید بوده است.
او آغاز ماجرای مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را چنین توضیح می‌دهد: در فروردین‌ماه ۱۳۹۷ قسمتی از گریو این مجموعه که مربوط به دوره پهلوی است دچار ریزش شد و بررسی‌ها نشان داد که زیرسازی این گریو دچار مشکل شده است. موضوع این است که وقتی باران روی بنای تاریخی می‌آید مصالح آب را جذب می‌کنند و موقع شب هوا خیلی سرد شده و درنتیجه آب یخ می‌زند و یخ، حجم زیادی را اشغال کرده و باعث یخ‌بُر شدن مصالح زیر و روی کار می‌شود یعنی هم کاشی‌ها دچار این مشکل شده بودند و هم مصالحی که برای زیرسازی کاشی استفاده‌شده بود.
خطابخش ادامه می‌دهد: برای مرمت گریو، طرح برداری آن انجام و تمام قطعات کاشی شماره‌گذاری شد. قالب کتیبه و گریوِ گنبد زده شد و کاشی‌ها بعد از شماره‌گذاری به همان طرحی که در بالا اجراشده بود هم کتیبه هم گریو گنبد روی قالب چیده شد. کار خیلی سختی است که قطعه‌قطعه کاشی‌ها پایین بیاید. همان کاشی‌ها بعد از تمیزکاری و اسیدزدایی و شستشو درجای خودش قرار گرفت. بعد از سازو کشی پشت کار گچ زده و درنهایت زیرسازی فرسودگی تراشیده و زیرسازی جدیدی انجام شد و کاشی‌ها سر جای اصلی خودش برگردانده شد. زمانی که ما گریو را شروع کردیم فرصتی بود که گنبد را هم بررسی کنیم من از آقای رضایت خواستم داربست را بالاتر ببرند و خودشان استادکار هستند و تخصصشان از ما خیلی بیشتر است و سال‌ها بر روی بناهای تاریخی کار می‌کنند.
او ادامه می‌دهد: آقای رضایت بعد از بررسی گفتند که گنبد خیلی مشکل پیداکرده و هرلحظه احتمال دارد کاشی‌ها بریزد و اگر تا حالا نریخته چند علت داشته است، یکی اینکه برف سنگینی نداشتیم، دیگر اینکه کاشی‌های گنبد که زمینه‌اش آجر است ریشه‌دار و بلند است و کمک می‌کند که ریزش آن کمتر باشد اما اگر ریشه‌های کمتری داشت گنبد صد درصد در این مدت ریزش داشت.
![]()
مرمت کامل گنبد در دوران پهلوی
مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان مراحل مرمت گنبد را چنین شرح می‌دهد: ابتدا اسکن لیزر کاملی از گنبد انجام شد تا ترک گنبد و خود گنبد به دست بیاید و سپس بررسی روی گنبد از روی داربست انجام شد که نه بندی وجود داشت و نه زیرسازی. ما باید هر روز گنبد را بررسی کنیم و کاشی‌هایی که ریخته شده را جمع‌آوری کنیم و غیرممکن است هر روز کاشی نریزد یعنی درزها کاملاً باز است و هیچ آبی از روی گنبد پایین نمی‌آید بلکه به خورد کاشی‌ها می‌رود. زمانی که بارندگی می‌شد من می‌دیدم که گنبد کاملاً خیس است و شاید دو سه روز همان‌طور بماند و رطوبت کاملاً به کاشی‌ها و سطح زیرین کاشی‌ها نفوذ می‌کرد ولی نمی‌دانستم در این حد فاجعه‌بار است.
خطابخش با بیان اینکه سال ۱۳۱۳ تا ۱۶ در دوره پهلوی کار مرمتی روی گنبد شیخ لطف‌الله انجام‌شده ولی مصالحی که برای زیرسازی استفاده‌شده نخاله بوده و حتی از کاشی‌های اضافه هم در زیرسازی کار استفاده‌شده و همین باعث تخریب زیرسازی کار شده است، تصریح می‌کند: تصاویری وجود دارد که قالب یکی از ترک‌ها برداشته و مرمت‌شده ولی بقیه گنبد به‌صورت موضعی مرمت‌شده است اما کار اصولی روی گنبد انجام‌نشده بود.
او می‌افزاید: در مرمت اخیر، ترک گنبد بر اساس اسکن لیزر، قالب‌گیری شد، این مسئله هم اهمیت زیادی دارد که مهم‌ترین مرحله در مرمت گنبد، ساخت قالب است که بتوان این قالب را هم‌اندازه و بر مبنای فرم گنبد دقیق درآورد. به نظر من هیچ‌کس در اصفهان جز استاد رضایت از عهدۀ این کار برنمی‌آید و ایشان این قالب را به نحو احسن درآوردند. روی قالب گنبد طرح برداری شد و طرح روی قالب پیاده شد؛ اما با توجه به اینکه در شرایط بارندگی و آفتاب کار کردن در فضایی پشت مسجد شیخ لطف‌الله مناسب نبود تصمیم گرفتیم تا زمانی که تمام ترک‌های گنبد کار می‌شود سازۀ موقت روی قالب گنبد ایجاد کنیم تا قالب هم از بین نرود.
![]()
مسئول دفتر مرمت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان با تأکید بر اینکه ۹۵ درصد کاشی‌های ترک مرمت‌شدۀ گنبد همان کاشی اصل صفوی است و چیزی اضافه نشده بلکه آنچه اضافه‌شده کاشی‌هایی است که ریخته یا تخریب و دیگر قابل‌استفاده نبوده است، ادامه می‌دهد: تمام کاشی‌ها در بالا یکی‌یکی شماره‌گذاری و دانه‌دانه جمع‌آوری و پایین آورده شد تا عملیات شستشو و پاکسازی و اسیدزدایی روی تک‌تک آن‌ها انجام و یکی‌یکی روی قالب نصب شود. با توجه به اینکه الان آن شیوه کاشی به‌صورت ریشه‌دار زده نمی‌شود کاشی‌ها با آجرهای زمینه برداشته شد ضمن اینکه زیرسازی کار مشکل داشت و حتی مشکل زیرسازی‌ها بیش از مشکل کاشی‌ها بود.
باافتخار می‌گوییم که ما کاشی‌ها را عوض نکردیم
خطابخش با مخالفت در خصوص ارائه طرح‌های مرمت قبل از اجرای مرمت، می‌گوید: برای پروژه‌های مرمتی ارائۀ طرح مرمت قبل از اجرا امکان ندارد چون بعضی وقت‌ها با چیزی روبرو می‌شویم و می‌بینیم طرح باید ۱۸۰ درجه تغییر کند، به همین دلیل طراحی و اجرای مرمتی باید هم‌زمان باشد، مهندس ناظر و اجرا در پروژه‌های مرمتی باید هم‌زمان باشد. باید هم‌زمان کاشی را برداریم و ببینیم در زیر چه اتفاقی افتاده و اگر نیاز بود کاشی برداشته شود آن را برمی‌داریم و اگر نیاز نیست یک دوغاب گچ روی کاشی هم می‌زنیم.
استاد رحمت‌الله رضایت که حضورش در این جلسه وزنه‌ای سنگین است و سکوتش بجاست، هرزمان با سخنی تأمل آمیز در گفتگو وارد می‌شود و این بار تأکید می‌کند که ما لای بندها را خالی کرده و گچ می‌مالیم، کف‌مال می‌کنیم تا بعد از شستن طبله نکند، پوسته نکند و اکنون گنبد ذره‌ای بار سنگین ندارد.
و در ادامه خطابخش می‌گوید: بعد از بندکشی دوغاب گچی روی کار زده و سه رج پکُفته کاری شد، سازو کشی انجام شد و نهایتاً زیرسازی گنبد آماده شد. به دلیل اینکه بردن قالب با آن وسعت در بالا امکان‌پذیر نیست، با استفاده از نوارهایی به‌صورت گِل پارچه بری می‌کنند و تقسیم‌بندی‌ها روی قالب گنبد انجام شد و دوغاب گچ روی کاشی‌ها زده شد و با استفاده از همین گل‌ها پارچه بری انجام و روی گنبد نصب شد. تمام پارچه‌های کاشی‌های معرق روی گنبد چیده شد و یک دوغاب کامل گچی روی کار داده می‌شود. کاشی‌ها هم با آب و الکل پاکسازی و اسیدزدایی شدند. البته وقتی‌که ترک جدا شد قسمت‌هایی از کاشی‌ها ریخت که در پایین شماره‌گذاری شد و آقای رضایت قسمت‌های دیگر روی گنبد را گچ زدند تا آغاز ترک بعدی بیشتر از این نریزد و اگر خط‌هایی وجود دارد ترک‌هایی است که هنوز مرمت نشده‌اند.
مدیر پایگاه جهانی نقش‌جهان با بیان اینکه مرمت هر ترک گنبد به‌صورت مفید هشت ماه زمان خواهد برد، تصریح می‌کند: گنبد مسجد امام نسبت به شیخ لطف‌الله بزرگ‌تر و هر ترک ارتفاع بیشتر و کاشی‌های بیشتری دارد اما کاشی‌های آن جدید است و برای مرمت آن نیاز نیست کاشی‌ها را پایین بیاوریم. اما کاشی‌های صفوی شیخ لطف‌الله دانه‌دانه پایین آمده و تمیز شده و دلیل اصلی اینکه آن‌ها را دانه‌دانه پایین آوردیم این بود که کاشی‌های صفوی حفظ شود چون کاشی‌هایش قابل برگشتن بود و اصول مرمت همین است. اگر می‌دیدیم کاشی‌ها ازنظر زیرسازی مشکل ندارند فقط بندکشی می‌کردیم و یک دوغاب رویش می‌زدیم؛ ضمن اینکه چون تخصص من تزئینات است با اطمینان می‌گویم تمام این کاشی‌ها اسیدی است و اگر آن‌ها را جداگانه پایین نمی‌آوردیم شاید در آینده هیچ کاشی و لعاب دیگری نداشتیم، البته کاشی‌ها خواهی‌نخواهی به‌مرورزمان از بین می‌رود و شاید زمانی برسد که مجبور شوند کاشی‌ها را با کاشی‌های جدید اما با همین نقش عوض کنند ولی الان باافتخار می‌گوییم که ما کاشی‌ها را عوض نکردیم و عمر دویست‌ساله به این گنبد دادیم.
نیازی به سبک‌سازی نبود
سپس مهدی رضایت، پیمانکار پروژۀ مرمت کاشی‌های گریو و یک ترک گنبد مسجد شیخ لطف‌الله با بیان اینکه سازه‌های بنّایی مورد تائید آیین‌نامه زلزلۀ کشور هستند، می‌گوید: گنبد مسجد شیخ لطف‌الله شامل دو بخش سازه‌ای و تزئینات است و خوشبختانه بهترین و قوی‌ترین بخش سازه‌ای را دارد. وقتی ما نخاله‌ها و ترک را برداشتیم دیدیم یک گنبد آجری کاملاً سالم و بدون ترکی باقی است و با توجه به اینکه بستر اصلی بندکشی شده بود به‌احتمال‌زیاد چندین سال این گنبد با نمای آجری دیده می‌شده است و خود بستر گنبد مشکل سازه‌ای نداشت. اینکه ما می‌گوییم بناها باید سبک‌سازی شوند یعنی چه بناهایی و کجا و چرا می‌گوییم سبک‌سازی؟ پاسخ این است که نیروی زلزله وابسته به وزن است. گنبد شیخ لطف‌الله ۴۰۰ سال با این وضع بوده و ما اگر باربرداری یعنی سبک‌سازی می‌کردیم تنش‌ها از قسمت‌هایی برداشته و به قسمت‌هایی افزوده می‌شد و تعادل وزنی بنا از بین می‌رفت.
تنها کاری که ما کردیم این بود که نخاله‌ها را جمع‌آوری و آمارگیری می‌کردیم و حتی مصالح ورودی به کارگاه هم آمارگیری می‌شد تا وزن گنبد تغییری نکند چراکه بنا ثابت است و روی پا ایستاده و باید حفظ شود و ما نه این وزن را کم کردیم نه زیاد و اصلاً دلیلی نداشت که این بنا سبک‌سازی شود چراکه در تعادل کامل است، اگرچه فرورفتن سطح آب‌های زیرزمینی موجب شده که این بنا کاملاً یکنواخت نشست داشته باشد اما گنبد ترک جانبی نداشته و نشست همگن و یکنواخت دارد و دلیلی ندارد که ما این تعادل را از بین ببریم.
براقی رنگ‌ها با باران پیدا می‌شود
او با اشاره به تضاد رنگی موجود میان قسمت مرمت‌شده و سایر قسمت‌ها، تصریح می‌کند: این تضاد رنگی با باران پاک می‌شود. وقتی داریم نمای آجری بند می‌کشیم یا حتی وقتی در کاشی‌ها و سرامیک‌های نو در سرویس‌های بهداشتی بندکشی می‌کنند با ذرات نانو طرف هستیم و این ذرات به کل بدنه پخش می‌شود. در مورد ترک گنبد این مسجد نیز کل ترک دوغاب داده‌شده و ما باید این کار را می‌کردیم تا از نفوذ آب جلوگیری شود اما به‌مرورزمان با سه چهار دفعه باران این ذرات که روی کاشی‌هاست شسته می‌شود و براقی رنگ‌ها پیدا می‌شود چراکه ما چیزی را عوض نکرده‌ایم و کاشی از هرجایی برداشته‌شده در جای خودش گذاشته‌شده است؛ یعنی حتی اگر بین دو کاشی فاصله بوده الان هم هست. این دوغاب را نمی‌توانیم بشوییم چون پشت آن هم دوغاب گچ ریختیم و خیس است و گچ باید ۲۸ روز طول بکشد تا به مقاومت اصلی خود برسد یعنی اگر من آن را به گچ کشته تبدیل کنم دوباره به کار زخم می‌دهم. این تضاد رنگی را با پیراهن شسته شده مقایسه کنید، وقتی پیرهن خود را می‌شویید رنگ آن با یک ساعت قبلش فرق دارد و این نشاند دهندۀ این نیست که رنگش رفته است بلکه تمیز شده و الان این ترک گنبد هم ترک تمیز شده است. متریال و یا جای کاشی‌ها عوض نشده که دو رنگ شده باشد و تمیزکاری آن هم به‌صورت کاملاً علمی با آب و الکل و اسیدزدایی انجام‌شده است.
![]()
در این میان طاهری، معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان می‌گوید: بارها اتفاق افتاده چه در مسجد جامع چه ساروتقی و چه بسیار مساجد دیگر که گنبد آجری آن‌ها و کاشی‌های روی گنبد در زمان بعدتری انجام‌شده است حتی الان هیئت‌امنای بقعۀ نجفی در تخت فولاد که گنبد آن چند دهه آجر بوده درخواست کرده‌اند روی آن کاشی‌کاری انجام شود. یعنی جان گنبد ساخته می‌شود و ممکن است چند دهه بعد کاشی‌کاری شود. این کاشی لایه‌ای است که در معرض عوامل فرسایش است و وقتی بیننده سطح گنبد را از دور می‌بیند این خطای چشم است که تیرگی روی کلیت آن اثر می‌گذارد و روشنی هم همین‌طور است.
گنبد شیخ لطف‌الله آلوده و کثیف است
خطابخش، مدیر پایگاه جهانی نقش‌جهان نیز تأکید می‌کند: ما سال‌ها گنبد شیخ لطف‌الله را به این رنگ دیده‌ایم و فکر می‌کنیم رنگ گنبد این است درحالی‌که نمی‌دانیم گنبد چقدر آلودگی دارد و کثیف است.
او در خصوص استفاده از تکنولوژی نانو برای ماندگاری این مرمت گفت: در یک دورۀ زمانی طنابی از گنبد تا پایین وصل بوده و پی شتر را به این طناب‌ها می‌بستند و دورتادور گنبد می‌گرداندند و به‌این‌ترتیب هم گنبد را تمیز می‌کردند و هم مانع نفوذ رطوبت می‌شد، ما هم باید چنین فکری بکنیم یا اینکه هرچند سال یک‌بار داربست بزنیم و پاکسازی انجام دهیم و یا از نانو استفاده کنیم که البته نانو هم نهایتاً سه سال ماندگار است.
دو یا سه هفته دیگر، آغاز مرمت ترک سوم
خطابخش در خصوص زمان مرمت سایر ترک‌های گنبد مسجد شیخ لطف‌الله می‌گوید: اگر همین‌الان سه میلیارد به من بدهند درجا تمامش می‌کنم اما اعتبارات من محدود است و من هم شیخ لطف‌الله را دارم، هم عالی‌قاپو و هم مسجد امام را. یونسکو هم هیچ اعتباری در اختیار پروژه‌های ثبت جهانی نمی‌گذارد و این قانونش است چون موسسه‌ای است که خودش درآمد خاصی ندارد و تا زمانی که اثر در معرض خطر نرود هیچ کمکی نمی‌کند ضمن اینکه در آن صورت هم اگر آن کشور پول نداشته باشد از کشورهای عضو می‌خواهد که به او کمک کنند. برای ما کسر شأن است که دستمان را جلوی کشورهای دیگر دراز کنیم ضمن اینکه یونسکو همیشه کشور ایران را کشور وضع خوبی می‌داند و از ایران می‌خواهد که به کشورهای دیگر کمک کند. اما درمجموع هر ترک هشت ماه طول می‌کشد و من مجبورم در سال یک ترک کار کنم و نمی‌توانم همه ترک‌ها را پایین بکشم اما حدود دو یا سه هفته دیگر داربست برای ترک بعدی زده خواهد شد.
ترک تشریفات برای پروژه‌های خاص مرمتی
او رقم اعلام‌شده در مناقصۀ مرمت دو ترک مرمت‌شدۀ گنبد شیخ لطف‌الله را ۴۰۰ میلیون تومان عنوان می‌کند که با ترک تشریفات ۱۰ درصد پایین‌تر انجام‌شده است. خطابخش ادامه می‌دهد: متأسفانه پیمانکاران شرایط مناقصه را در سایت مناقصات کشوری به‌خوبی نمی‌خوانند و وقتی ما شرایط را از آن‌ها می‌خواهیم آن شرایط را ندارند و ما می‌توانیم آن‌ها را رد کنیم. به همین دلیل شکایت‌هایی پیش می‌آید و من با توجه به این شکایت‌ها موضوع را نزد استانداری و بازرسی مطرح کردم و آن‌ها قبول کردند که پروژه‌های شاخص میراثی حتماً ترک تشریفات شود. قانون دولت است که پروژه‌های مرمتی هم در سایت مناقصات قرار بگیرند اما بر اساس صحبت‌های انجام‌شده با استانداری و بازرسی پروژه‌های شاخص مثل مجموعه بناهای میدان نقش‌جهان، چهل‌ستون، مسجد جامع و باغ فین ترک تشریفات شده و در سامانه قرار نگیرند. البته ما پروژه‌های خیلی خاص‌تر هم داریم و می‌توانیم استعلام کنیم.
دانشجویان واحد مرمت کاشی را در این پروژه گذرانده‌اند
خطابخش با بیان اینکه پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله پارسال در دانشگاه هنر ارائه شد، تأکید می‌کند: دکتر طالبیان معاون میراث فرهنگی کشور از این پروژه بازدید کردند، آقای عزیزی مدیر پایگاه‌های جهانی بازدید داشتند، آقای احمدی مدیر حفظ و احیای بناهای تاریخی کشور هم از پروژه بازدید کردند و همه می‌دانند پروژه در چه حدی است. این پروژه در شورای فنی هم ارائه‌شده است. آقای اللهیاری ریاست میراث فرهنگی استان اصفهان هم هر روز بازدید داشته‌اند. آقای اسفنجاری همین‌جا برای دانشجویانشان تدریس کردند و اگر موردی بود باید همان موقع ارائه می‌کردند و غیرممکن بود ما نظری که کارشناسی بوده باشد قبول نکنیم. بسیاری دانشجویان دانشگاه هنر واحد مرمت کاشی را در این پروژه گذرانده‌اند. حتی گروه بین‌المللی ایساکا خودشان بالای گنبد رفتند و وقتی پایین آمدند به ما گفتند دوست داریم بیاییم و کار یاد بگیریم و این کاری که انجام می‌شود بی‌نظیر است.
ابراز تأسف از قیاس مع‌الفارق
سرپرست دفتر مرمت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان به قیاس مسجد شیخ لطف‌الله با توپ پلاستیکی در تصاویر رسانه‌ای اشاره‌کرده و با تأسف می‌گوید: من وقتی عکس توپ و گنبد را در کنار هم دیدم به‌عنوان یک اصفهانی و نه به‌عنوان مدیر میدان برایم خیلی سنگین تمام شد و با خودم گفتم چرا رسانه‌ها به این تشبیه حساسیت نشان ندادند و هیچ خبرنگاری توی دهان آن‌کسی نزد که این کار را کرده است و گنبد باارزش ما را به چنین چیزی تشبیه کرده است؛ اگر او را می‌دیدم حاضر بودم بروم زندان ولی می‌خواباندم توی صورتش که دندان‌هایش بریزد؛ ولی همه حمله کردند که این چه مرمتی است! البته کوتاهی از ما بوده و من قبول دارم که باید روشن می‌کردم که این مرمت اصولی است و الان هم می‌گویم که دفتر ما به روی خبرنگارها باز است.
و در پایان این سکانس است که استاد رحمت‌الله رضایت می‌گوید: حرف‌ها همیشه بوده‌اند و با برشمردن برخی از سوابق خود می‌گوید: من متولد سال ۱۳۲۷ در محله طوقچی هستم، سواد ندارم اما از بچگی نزد پدرم استاد محمدعلی رضایت کارکرده‌ام و اکنون پسرانم مهدی و محمدرضا همراهم هستند. میراث ما در غربت گیر افتاده است. من دوست داشتم این گنبد را کار کنم اگرچه خیلی حرف به ما زدند و برچسب چسباندند اما خواستم کاری کنم که بماند و بقیه بیاموزند.
سکانس پایانی؛ پشت‌بام مسجد شیخ لطف‌الله
یکی‌یکی پله‌های مسجد را بالا می‌رویم و چه سخت است این صعود... از استاد مهدی رضایت می‌پرسیم: روزانه چند بار این پلکان را طی طریق می‌کنید و پاسخ متجاوز از بیست بار است!
پازل ۳۵ قطعه‌ای هر ترک
مهدی رضایت، پیمانکار پروژۀ مرمت کاشی‌های گریو و یک ترک گنبد مسجد شیخ لطف‌الله در حضور رسانه‌ها و بر روی پشت‌بام مسجد، می‌گوید: ما برای مرمت دو ترک گنبد تا ارتفاع هفت متری داربست زدیم. پیشرفت کار کاملاً علمی و با نظرات کارشناسان بود و بازدید از کارگاه هم برای همه آزاد بود. وقتی خانم دکتر دستور دادند داربست بزنیم و از بالا و آسیب‌ها را ببینیم آن موقع متوجه شدیم که عمق فاجعه بیشتر از اعوجاج و طبله شدن است و نه بندی وجود دارد و نه ملاط مقاومی یعنی گچ پودر بود و به همین دلیل پازل ۳۵ قطعه‌ای هر ترک را پایین آوردیم، یک پازل بسیار بزرگ، هرچند که هفته‌ها بحث داشتیم که اگر کاشی‌ها پایین نیامد چه کنیم و ازاین‌رو آدم باید ازلحاظ روحی خیلی مقاوم باشد تا بتواند این کار را به انجام برساند. کل گنبد را با ماژیک و به‌صورت دستی در ابعاد یک‌به‌یک بر روی پلاستیک پیاده کردیم. تمام خط‌ها را نیم سانت نیم سانت سوزن زدیم و ۸۵ مترمربع را این کار را انجام دادیم.
او ادامه می‌دهد: گنبد این مسجد تنها نیرویی که نمی‌خواست کاشی‌کار بود و یک مجموعه علمی و تجربی می‌خواست که بتوانند قالب را بسازند.
رضایت می‌گوید: درواقع فرض کنید یک پرتقال دارید که باید برعکسش را بسازید! حالا این مجموعه باید اجرا می‌شد ساخت قالب انجام و پلاستیک روی قالب پهن شد و دقیقاً یکسان به قالب چسبید. تمام نقاط روی پلاستیک را به قالب انتقال دادیم، بندها اصلاح و خطوط تثبیت شد، رنگ‌آمیزی قالب انجام شد و طرح قالب البته به‌صورت برعکس آماده شد. کاشی‌ها پاکسازی و اسیدزدایی شد و هر کاشی باید روی قطعه خودش در جای خودش جای می‌گرفت. حل کردن این پازل پنج ماه طول کشید در عین حل کردن پازل کاشی‌هایی که لب پَر بودند مرمت و پشتشان رنگ‌آمیزی شد چون وارونه‌اش را داشتیم. در بحث کاشی معرق باید پارچه نصب شود. اگر مرمت موضعی انجام می‌شد جای گل‌ها جابجا می‌شدند و بعد از کجا می‌توانستم بالا در سرهای خودشان بگذارم و در ضمن در آن صورت امکان زیرسازی نبود درحالی‌که درواقع زیرسازی این گنبد مشکل داشت و اگر زیرسازی مشکل داشته باشد آب نفوذ می‌کند گریو را می‌گیرد. ولی الان مرمت یک‌چهارم گریو انجام‌شده است.
![]()
احتمال وجود ۱۰درصد تغییر در محاسبات سازه
او با اشاره به مرمت سال ۱۳۱۳ در گنبد مسجد شیخ لطف‌الله تصریح می‌کند: سه متر گنبد را یکرنگ دیگر می‌بینیم و این سه متر همان بخشی است که سال ۱۳۱۶ مرمت‌شده است یعنی نره‌ای که کارکرده‌اند را ساب داده‌اند و به همین دلیل اختلاف رنگ بین این دو نره وجود دارد؛ درواقع وقتی نره نو کار می‌شود خیلی براق است. الان هم ترک‌های جدید مرمت‌شده باید آب باران بخورد تا شورۀ گچِ آن شسته شود.
مرمتگر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله با اشاره به محاسبات سازه‌ای در مرمت این گنبد می‌گوید: تمام وزنی که از روی گنبد برداشته می‌شد باسکول می‌رفت و وزن می‌شد، هم‌چنین مصالحی که به کارگاه وارد می‌شد نیز وزن می‌شدند، ما کم‌وزیاد وزن سازه را محاسبه کردیم و همان وزن پیاده شده دوباره روی گنبد اجراشده است و فقط ممکن است ۱۰ درصد تغیر داشته باشد.
رضایت ادامه می‌دهد: مهندس عسکری به‌عنوان ناظر، پدرم استاد رحمت‌الله رضایت، بنده به‌عنوان فوق‌لیسانس مهندسی عمران، برادرم کارشناس مهندسی عمران، خانم دکتر خطابخش و آقای دکتر بهشاد حسنی هم در بخش تزئینات عضو این تیم بوده‌اند و ما در هر مرحله پروژه با هم صحبت می‌کردیم. حتی در خصوص گچ مورد استفاده نیز بررسی‌های زیادی انجام شد و ما یک نوع گچ از مشهد و سه برند گچ بارز، آینه و صدف از سمنان را هم تست و رد کردیم تا درنهایت به گچ دلخواه رسیدیم و برای مرمت سایر ترک‌ها سرعت اجرا بالاتر است چون قالب را داریم اما در مورد گچ باید بازهم آزمون شود چون کوره به کوره و معدنی است.
به گزارش ایسنا، حالا پله‌های مسجد را از انتها یکی‌یکی به ابتدا بازمی‌گردیم و گویی از آسمان به زمین و از عرش به فرش می‌رسیم! اما همچنان منتظر می‌مانیم تا متخصصان نیز بر این عرش دست‌یافتنی قدم بگذارند و در بازدید میدانی از پروژۀ مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله نظرات علمی خود را ابراز کنند، دیداری که مشاور رسانه‌ای اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان از آن خبر خواهد داد و امید، که آن‌ها بر تائید پروژۀ مرمت یکی از زیباترین گنبدهای تاریخی جهان صحه بگذارند.
میدان جهانی نقش‌جهان و احساس تعلیقِ آن مرا می‌برد به دنیایی غیر از آنچه اکنون است. هر بار به این صحن باشکوه وارد می‌شوم ابتدا اندکی می‌ایستم، چشم‌ها را می‌بندم و بی‌محابا نفس می‌کشم... اگرچه این روزها هوای آلودۀ این شهری که هنوز نمی‌دانیم آن را صنعتی بنامیم یا گردشگری، نفسمان را بند آورده اما گویی آسمان هم به هوای دیدن میدان نقش‌جهان، غبار را پس می‌زند. چشم باز می‌کنم و قدم می‌زنم و یکی‌یکی می‌گذرم از حجره‌هایی که باید جایگاه استادان صنایع‌دستی‌مان باشند و چونان نمایشگاه و موزه‌ای فاخر اما افسوس... قرارمان ضلع غربی میدان و حضور در بنای عالی‌قاپو است اما موضوع درباره بنای شرقی است، گنبد مسجد شیخ لطف‌الله... سلام بر شکوه...
سکانس دوم؛ دفتر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان: عالی‌قاپو
علی‌محمد فصیحی، مشاور رسانه‌ای اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان با بیان اینکه این جلسه برای رفع ابهامات و ارائه گزارشی از روند مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله برگزارشده است، می‌گوید: این مرمت آن‌قدر خوب و قوی انجام‌شده که نیاز دیدیم در خصوص آن شفاف‌سازی انجام شود.
قبل از ریزش کاشی‌ها پیش‌دستی کردیم
در ادامه، ناصر طاهری، معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان با بیان اینکه اگر حساسیتی دارید که البته به‌جاست ما آن را با جان می‌پذیریم، اظهار می‌کند: اگر در اصفهان کار خوب انجام می‌شود و با همه جای ایران فرق دارد یکی از مهم‌ترین دلایلش حساسیت متخصصان و دلسوزان حوزه میراث فرهنگی و سایر بخش‌ها است و ما نیز متوجه این حساسیت‌ها و اهمیت حفظ آثار تاریخی مخصوصاً آثار جهانیِ خود هستیم و این مراقبت و توجه را نسبت به آن‌ها داریم، هرچند که محدودیت‌های زیادی هم داریم.
او ادامه می‌دهد: آقای حجت رئیس ایکوموس ایران گفته‌اند میراث در مرمت دنبال نازل‌ترین قیمت است، اما اتفاقاً ما می‌گوییم هر کاری را باید متناسب با وزن و اندازه و شأن خودش ببینیم و هیچ‌وقت نباید یک اثر ثبت جهانی در محدودۀ میدان نقش‌جهان را با اثری دیگر یکی کنیم. البته ما صرفه و صلاح دولت را در نظر می‌گیریم اما نه برای اثری مانند مسجد شیخ لطف‌الله.
طاهری اعتقاد دارد: مهم‌ترین مسئله این است که اگر کسی از ما پرسید چه کسی دارد روی این اثر ثبت جهانی کار می‌کند که در حال مرمت آن هستید، ما پاسخگو باشیم. این آثار از بزرگ‌ترین آثار ما هستند و باید پاسخگو باشیم. شما وقتی می‌خواهید یک عمل جراحی ساده انجام دهید بسیار تحقیق می‌کنید که نزد کدام پزشک بروید و برایتان هم مهم نیست که او مبلغ بیشتری بگیرد، بلکه این موضوع برای شما مهم است که به او و کارش اطمینان داشته باشید؛ ما نیز این حساسیت را در همین مقیاس نسبت به آثار تاریخی داریم، همه آثار برای ما اهمیت دارند ولی اثری که روی آن نظارت جهانی وجود دارد و در حوزه ثبت جهانی است برای ما هم اهمیت بیشتری دارد به همین دلیل پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله جزو معدود پروژه‌هایی است که با همه محدودیت‌ها به سمت ترک تشریفات آن رفتیم، یعنی این‌طور نبود که بگوییم هر کسی که برندۀ مناقصه شد آن را انجام دهد ازاین‌رو شروطی داشتیم و به مرمت‌های گذشته این بنا هم توجه شد.
معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان می‌افزاید: این پروژه شاید از معدود پروژه‌هایی است که ما کاملاً مرمتی یعنی کاملاً با حساسیت‌های اصول مرمت در یک بنای تاریخی با آن برخورد کردیم.
طاهری با بیان اینکه هر اثر تاریخی مخصوصاً تزئینات و به‌ویژه گنبد شیخ لطف‌الله و مسجد امام دورنمای خاصی دارند و از دور کلیت آن چشم‌نواز است اما وقتی نزدیک می‌شویم متوجه وضعیت ترک‌های گنبد می‌شویم و نباید منتظر باشیم که بریزد و بعد برای آن فکر کنیم، می‌گوید: گنبد مسجد شیخ لطف‌الله از بناهایی بود که ما قبل از ریزش کاشی‌هایش پیش‌دستی کردیم و وارد مرمتش شدیم. این پروژه کاملاً با برنامه و علمی پیش رفت و همۀ ما چون می‌دانستیم کاری کاملاً علمی در حال انجام است اصلاً نگران انتقادات نبودیم. با هر کاری وقتی شفاف و روشن برخورد شود قطعاً نظرات همسوی مخاطبان را خواهد داشت اما اگر واقعاً نیاز باشد کار دیگری انجام دهیم حتماً این کار را خواهیم کرد.
هرلحظه احتمال دارد کاشی‌ها بریزد
فریبا خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان با بیان اینکه در این مدت که مسئولیت پایگاه را به عهده داشتم حساسیت خاصی روی تک‌تک مرمت‌هایی داشتم که در هریک از بناهای این میدان انجام‌شده و شاید درگیری‌های خیلی زیادی هم روی این موضوع داشتم تا بهترین پیمانکار و بهترین کار روی این بناها انجام شود و بامطالعه باشد، می‌گوید: در خصوص انتخاب پیمانکار پروژه‌های ثبت جهانی حتماً باید ما با مدیریت پایگاه ثبت جهانی هماهنگ باشیم و درباره گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هم این همکاری وجود داشت؛ ضمن اینکه معاون میراث فرهنگی کشور هم حتماً باید در جریان پروژه باشند و ما گزارش کامل را قبل از شروع، ارائه می‌دهیم و عملیات این پروژه مورد تائید بوده است.
او آغاز ماجرای مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را چنین توضیح می‌دهد: در فروردین‌ماه ۱۳۹۷ قسمتی از گریو این مجموعه که مربوط به دوره پهلوی است دچار ریزش شد و بررسی‌ها نشان داد که زیرسازی این گریو دچار مشکل شده است. موضوع این است که وقتی باران روی بنای تاریخی می‌آید مصالح آب را جذب می‌کنند و موقع شب هوا خیلی سرد شده و درنتیجه آب یخ می‌زند و یخ، حجم زیادی را اشغال کرده و باعث یخ‌بُر شدن مصالح زیر و روی کار می‌شود یعنی هم کاشی‌ها دچار این مشکل شده بودند و هم مصالحی که برای زیرسازی کاشی استفاده‌شده بود.
خطابخش ادامه می‌دهد: برای مرمت گریو، طرح برداری آن انجام و تمام قطعات کاشی شماره‌گذاری شد. قالب کتیبه و گریوِ گنبد زده شد و کاشی‌ها بعد از شماره‌گذاری به همان طرحی که در بالا اجراشده بود هم کتیبه هم گریو گنبد روی قالب چیده شد. کار خیلی سختی است که قطعه‌قطعه کاشی‌ها پایین بیاید. همان کاشی‌ها بعد از تمیزکاری و اسیدزدایی و شستشو درجای خودش قرار گرفت. بعد از سازو کشی پشت کار گچ زده و درنهایت زیرسازی فرسودگی تراشیده و زیرسازی جدیدی انجام شد و کاشی‌ها سر جای اصلی خودش برگردانده شد. زمانی که ما گریو را شروع کردیم فرصتی بود که گنبد را هم بررسی کنیم من از آقای رضایت خواستم داربست را بالاتر ببرند و خودشان استادکار هستند و تخصصشان از ما خیلی بیشتر است و سال‌ها بر روی بناهای تاریخی کار می‌کنند.
او ادامه می‌دهد: آقای رضایت بعد از بررسی گفتند که گنبد خیلی مشکل پیداکرده و هرلحظه احتمال دارد کاشی‌ها بریزد و اگر تا حالا نریخته چند علت داشته است، یکی اینکه برف سنگینی نداشتیم، دیگر اینکه کاشی‌های گنبد که زمینه‌اش آجر است ریشه‌دار و بلند است و کمک می‌کند که ریزش آن کمتر باشد اما اگر ریشه‌های کمتری داشت گنبد صد درصد در این مدت ریزش داشت.
مرمت کامل گنبد در دوران پهلوی
مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان مراحل مرمت گنبد را چنین شرح می‌دهد: ابتدا اسکن لیزر کاملی از گنبد انجام شد تا ترک گنبد و خود گنبد به دست بیاید و سپس بررسی روی گنبد از روی داربست انجام شد که نه بندی وجود داشت و نه زیرسازی. ما باید هر روز گنبد را بررسی کنیم و کاشی‌هایی که ریخته شده را جمع‌آوری کنیم و غیرممکن است هر روز کاشی نریزد یعنی درزها کاملاً باز است و هیچ آبی از روی گنبد پایین نمی‌آید بلکه به خورد کاشی‌ها می‌رود. زمانی که بارندگی می‌شد من می‌دیدم که گنبد کاملاً خیس است و شاید دو سه روز همان‌طور بماند و رطوبت کاملاً به کاشی‌ها و سطح زیرین کاشی‌ها نفوذ می‌کرد ولی نمی‌دانستم در این حد فاجعه‌بار است.
خطابخش با بیان اینکه سال ۱۳۱۳ تا ۱۶ در دوره پهلوی کار مرمتی روی گنبد شیخ لطف‌الله انجام‌شده ولی مصالحی که برای زیرسازی استفاده‌شده نخاله بوده و حتی از کاشی‌های اضافه هم در زیرسازی کار استفاده‌شده و همین باعث تخریب زیرسازی کار شده است، تصریح می‌کند: تصاویری وجود دارد که قالب یکی از ترک‌ها برداشته و مرمت‌شده ولی بقیه گنبد به‌صورت موضعی مرمت‌شده است اما کار اصولی روی گنبد انجام‌نشده بود.
او می‌افزاید: در مرمت اخیر، ترک گنبد بر اساس اسکن لیزر، قالب‌گیری شد، این مسئله هم اهمیت زیادی دارد که مهم‌ترین مرحله در مرمت گنبد، ساخت قالب است که بتوان این قالب را هم‌اندازه و بر مبنای فرم گنبد دقیق درآورد. به نظر من هیچ‌کس در اصفهان جز استاد رضایت از عهدۀ این کار برنمی‌آید و ایشان این قالب را به نحو احسن درآوردند. روی قالب گنبد طرح برداری شد و طرح روی قالب پیاده شد؛ اما با توجه به اینکه در شرایط بارندگی و آفتاب کار کردن در فضایی پشت مسجد شیخ لطف‌الله مناسب نبود تصمیم گرفتیم تا زمانی که تمام ترک‌های گنبد کار می‌شود سازۀ موقت روی قالب گنبد ایجاد کنیم تا قالب هم از بین نرود.
مسئول دفتر مرمت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان با تأکید بر اینکه ۹۵ درصد کاشی‌های ترک مرمت‌شدۀ گنبد همان کاشی اصل صفوی است و چیزی اضافه نشده بلکه آنچه اضافه‌شده کاشی‌هایی است که ریخته یا تخریب و دیگر قابل‌استفاده نبوده است، ادامه می‌دهد: تمام کاشی‌ها در بالا یکی‌یکی شماره‌گذاری و دانه‌دانه جمع‌آوری و پایین آورده شد تا عملیات شستشو و پاکسازی و اسیدزدایی روی تک‌تک آن‌ها انجام و یکی‌یکی روی قالب نصب شود. با توجه به اینکه الان آن شیوه کاشی به‌صورت ریشه‌دار زده نمی‌شود کاشی‌ها با آجرهای زمینه برداشته شد ضمن اینکه زیرسازی کار مشکل داشت و حتی مشکل زیرسازی‌ها بیش از مشکل کاشی‌ها بود.
باافتخار می‌گوییم که ما کاشی‌ها را عوض نکردیم
خطابخش با مخالفت در خصوص ارائه طرح‌های مرمت قبل از اجرای مرمت، می‌گوید: برای پروژه‌های مرمتی ارائۀ طرح مرمت قبل از اجرا امکان ندارد چون بعضی وقت‌ها با چیزی روبرو می‌شویم و می‌بینیم طرح باید ۱۸۰ درجه تغییر کند، به همین دلیل طراحی و اجرای مرمتی باید هم‌زمان باشد، مهندس ناظر و اجرا در پروژه‌های مرمتی باید هم‌زمان باشد. باید هم‌زمان کاشی را برداریم و ببینیم در زیر چه اتفاقی افتاده و اگر نیاز بود کاشی برداشته شود آن را برمی‌داریم و اگر نیاز نیست یک دوغاب گچ روی کاشی هم می‌زنیم.
استاد رحمت‌الله رضایت که حضورش در این جلسه وزنه‌ای سنگین است و سکوتش بجاست، هرزمان با سخنی تأمل آمیز در گفتگو وارد می‌شود و این بار تأکید می‌کند که ما لای بندها را خالی کرده و گچ می‌مالیم، کف‌مال می‌کنیم تا بعد از شستن طبله نکند، پوسته نکند و اکنون گنبد ذره‌ای بار سنگین ندارد.
و در ادامه خطابخش می‌گوید: بعد از بندکشی دوغاب گچی روی کار زده و سه رج پکُفته کاری شد، سازو کشی انجام شد و نهایتاً زیرسازی گنبد آماده شد. به دلیل اینکه بردن قالب با آن وسعت در بالا امکان‌پذیر نیست، با استفاده از نوارهایی به‌صورت گِل پارچه بری می‌کنند و تقسیم‌بندی‌ها روی قالب گنبد انجام شد و دوغاب گچ روی کاشی‌ها زده شد و با استفاده از همین گل‌ها پارچه بری انجام و روی گنبد نصب شد. تمام پارچه‌های کاشی‌های معرق روی گنبد چیده شد و یک دوغاب کامل گچی روی کار داده می‌شود. کاشی‌ها هم با آب و الکل پاکسازی و اسیدزدایی شدند. البته وقتی‌که ترک جدا شد قسمت‌هایی از کاشی‌ها ریخت که در پایین شماره‌گذاری شد و آقای رضایت قسمت‌های دیگر روی گنبد را گچ زدند تا آغاز ترک بعدی بیشتر از این نریزد و اگر خط‌هایی وجود دارد ترک‌هایی است که هنوز مرمت نشده‌اند.
مدیر پایگاه جهانی نقش‌جهان با بیان اینکه مرمت هر ترک گنبد به‌صورت مفید هشت ماه زمان خواهد برد، تصریح می‌کند: گنبد مسجد امام نسبت به شیخ لطف‌الله بزرگ‌تر و هر ترک ارتفاع بیشتر و کاشی‌های بیشتری دارد اما کاشی‌های آن جدید است و برای مرمت آن نیاز نیست کاشی‌ها را پایین بیاوریم. اما کاشی‌های صفوی شیخ لطف‌الله دانه‌دانه پایین آمده و تمیز شده و دلیل اصلی اینکه آن‌ها را دانه‌دانه پایین آوردیم این بود که کاشی‌های صفوی حفظ شود چون کاشی‌هایش قابل برگشتن بود و اصول مرمت همین است. اگر می‌دیدیم کاشی‌ها ازنظر زیرسازی مشکل ندارند فقط بندکشی می‌کردیم و یک دوغاب رویش می‌زدیم؛ ضمن اینکه چون تخصص من تزئینات است با اطمینان می‌گویم تمام این کاشی‌ها اسیدی است و اگر آن‌ها را جداگانه پایین نمی‌آوردیم شاید در آینده هیچ کاشی و لعاب دیگری نداشتیم، البته کاشی‌ها خواهی‌نخواهی به‌مرورزمان از بین می‌رود و شاید زمانی برسد که مجبور شوند کاشی‌ها را با کاشی‌های جدید اما با همین نقش عوض کنند ولی الان باافتخار می‌گوییم که ما کاشی‌ها را عوض نکردیم و عمر دویست‌ساله به این گنبد دادیم.
نیازی به سبک‌سازی نبود
سپس مهدی رضایت، پیمانکار پروژۀ مرمت کاشی‌های گریو و یک ترک گنبد مسجد شیخ لطف‌الله با بیان اینکه سازه‌های بنّایی مورد تائید آیین‌نامه زلزلۀ کشور هستند، می‌گوید: گنبد مسجد شیخ لطف‌الله شامل دو بخش سازه‌ای و تزئینات است و خوشبختانه بهترین و قوی‌ترین بخش سازه‌ای را دارد. وقتی ما نخاله‌ها و ترک را برداشتیم دیدیم یک گنبد آجری کاملاً سالم و بدون ترکی باقی است و با توجه به اینکه بستر اصلی بندکشی شده بود به‌احتمال‌زیاد چندین سال این گنبد با نمای آجری دیده می‌شده است و خود بستر گنبد مشکل سازه‌ای نداشت. اینکه ما می‌گوییم بناها باید سبک‌سازی شوند یعنی چه بناهایی و کجا و چرا می‌گوییم سبک‌سازی؟ پاسخ این است که نیروی زلزله وابسته به وزن است. گنبد شیخ لطف‌الله ۴۰۰ سال با این وضع بوده و ما اگر باربرداری یعنی سبک‌سازی می‌کردیم تنش‌ها از قسمت‌هایی برداشته و به قسمت‌هایی افزوده می‌شد و تعادل وزنی بنا از بین می‌رفت.
تنها کاری که ما کردیم این بود که نخاله‌ها را جمع‌آوری و آمارگیری می‌کردیم و حتی مصالح ورودی به کارگاه هم آمارگیری می‌شد تا وزن گنبد تغییری نکند چراکه بنا ثابت است و روی پا ایستاده و باید حفظ شود و ما نه این وزن را کم کردیم نه زیاد و اصلاً دلیلی نداشت که این بنا سبک‌سازی شود چراکه در تعادل کامل است، اگرچه فرورفتن سطح آب‌های زیرزمینی موجب شده که این بنا کاملاً یکنواخت نشست داشته باشد اما گنبد ترک جانبی نداشته و نشست همگن و یکنواخت دارد و دلیلی ندارد که ما این تعادل را از بین ببریم.
براقی رنگ‌ها با باران پیدا می‌شود
او با اشاره به تضاد رنگی موجود میان قسمت مرمت‌شده و سایر قسمت‌ها، تصریح می‌کند: این تضاد رنگی با باران پاک می‌شود. وقتی داریم نمای آجری بند می‌کشیم یا حتی وقتی در کاشی‌ها و سرامیک‌های نو در سرویس‌های بهداشتی بندکشی می‌کنند با ذرات نانو طرف هستیم و این ذرات به کل بدنه پخش می‌شود. در مورد ترک گنبد این مسجد نیز کل ترک دوغاب داده‌شده و ما باید این کار را می‌کردیم تا از نفوذ آب جلوگیری شود اما به‌مرورزمان با سه چهار دفعه باران این ذرات که روی کاشی‌هاست شسته می‌شود و براقی رنگ‌ها پیدا می‌شود چراکه ما چیزی را عوض نکرده‌ایم و کاشی از هرجایی برداشته‌شده در جای خودش گذاشته‌شده است؛ یعنی حتی اگر بین دو کاشی فاصله بوده الان هم هست. این دوغاب را نمی‌توانیم بشوییم چون پشت آن هم دوغاب گچ ریختیم و خیس است و گچ باید ۲۸ روز طول بکشد تا به مقاومت اصلی خود برسد یعنی اگر من آن را به گچ کشته تبدیل کنم دوباره به کار زخم می‌دهم. این تضاد رنگی را با پیراهن شسته شده مقایسه کنید، وقتی پیرهن خود را می‌شویید رنگ آن با یک ساعت قبلش فرق دارد و این نشاند دهندۀ این نیست که رنگش رفته است بلکه تمیز شده و الان این ترک گنبد هم ترک تمیز شده است. متریال و یا جای کاشی‌ها عوض نشده که دو رنگ شده باشد و تمیزکاری آن هم به‌صورت کاملاً علمی با آب و الکل و اسیدزدایی انجام‌شده است.
در این میان طاهری، معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان می‌گوید: بارها اتفاق افتاده چه در مسجد جامع چه ساروتقی و چه بسیار مساجد دیگر که گنبد آجری آن‌ها و کاشی‌های روی گنبد در زمان بعدتری انجام‌شده است حتی الان هیئت‌امنای بقعۀ نجفی در تخت فولاد که گنبد آن چند دهه آجر بوده درخواست کرده‌اند روی آن کاشی‌کاری انجام شود. یعنی جان گنبد ساخته می‌شود و ممکن است چند دهه بعد کاشی‌کاری شود. این کاشی لایه‌ای است که در معرض عوامل فرسایش است و وقتی بیننده سطح گنبد را از دور می‌بیند این خطای چشم است که تیرگی روی کلیت آن اثر می‌گذارد و روشنی هم همین‌طور است.
گنبد شیخ لطف‌الله آلوده و کثیف است
خطابخش، مدیر پایگاه جهانی نقش‌جهان نیز تأکید می‌کند: ما سال‌ها گنبد شیخ لطف‌الله را به این رنگ دیده‌ایم و فکر می‌کنیم رنگ گنبد این است درحالی‌که نمی‌دانیم گنبد چقدر آلودگی دارد و کثیف است.
او در خصوص استفاده از تکنولوژی نانو برای ماندگاری این مرمت گفت: در یک دورۀ زمانی طنابی از گنبد تا پایین وصل بوده و پی شتر را به این طناب‌ها می‌بستند و دورتادور گنبد می‌گرداندند و به‌این‌ترتیب هم گنبد را تمیز می‌کردند و هم مانع نفوذ رطوبت می‌شد، ما هم باید چنین فکری بکنیم یا اینکه هرچند سال یک‌بار داربست بزنیم و پاکسازی انجام دهیم و یا از نانو استفاده کنیم که البته نانو هم نهایتاً سه سال ماندگار است.
دو یا سه هفته دیگر، آغاز مرمت ترک سوم
خطابخش در خصوص زمان مرمت سایر ترک‌های گنبد مسجد شیخ لطف‌الله می‌گوید: اگر همین‌الان سه میلیارد به من بدهند درجا تمامش می‌کنم اما اعتبارات من محدود است و من هم شیخ لطف‌الله را دارم، هم عالی‌قاپو و هم مسجد امام را. یونسکو هم هیچ اعتباری در اختیار پروژه‌های ثبت جهانی نمی‌گذارد و این قانونش است چون موسسه‌ای است که خودش درآمد خاصی ندارد و تا زمانی که اثر در معرض خطر نرود هیچ کمکی نمی‌کند ضمن اینکه در آن صورت هم اگر آن کشور پول نداشته باشد از کشورهای عضو می‌خواهد که به او کمک کنند. برای ما کسر شأن است که دستمان را جلوی کشورهای دیگر دراز کنیم ضمن اینکه یونسکو همیشه کشور ایران را کشور وضع خوبی می‌داند و از ایران می‌خواهد که به کشورهای دیگر کمک کند. اما درمجموع هر ترک هشت ماه طول می‌کشد و من مجبورم در سال یک ترک کار کنم و نمی‌توانم همه ترک‌ها را پایین بکشم اما حدود دو یا سه هفته دیگر داربست برای ترک بعدی زده خواهد شد.
ترک تشریفات برای پروژه‌های خاص مرمتی
او رقم اعلام‌شده در مناقصۀ مرمت دو ترک مرمت‌شدۀ گنبد شیخ لطف‌الله را ۴۰۰ میلیون تومان عنوان می‌کند که با ترک تشریفات ۱۰ درصد پایین‌تر انجام‌شده است. خطابخش ادامه می‌دهد: متأسفانه پیمانکاران شرایط مناقصه را در سایت مناقصات کشوری به‌خوبی نمی‌خوانند و وقتی ما شرایط را از آن‌ها می‌خواهیم آن شرایط را ندارند و ما می‌توانیم آن‌ها را رد کنیم. به همین دلیل شکایت‌هایی پیش می‌آید و من با توجه به این شکایت‌ها موضوع را نزد استانداری و بازرسی مطرح کردم و آن‌ها قبول کردند که پروژه‌های شاخص میراثی حتماً ترک تشریفات شود. قانون دولت است که پروژه‌های مرمتی هم در سایت مناقصات قرار بگیرند اما بر اساس صحبت‌های انجام‌شده با استانداری و بازرسی پروژه‌های شاخص مثل مجموعه بناهای میدان نقش‌جهان، چهل‌ستون، مسجد جامع و باغ فین ترک تشریفات شده و در سامانه قرار نگیرند. البته ما پروژه‌های خیلی خاص‌تر هم داریم و می‌توانیم استعلام کنیم.
دانشجویان واحد مرمت کاشی را در این پروژه گذرانده‌اند
خطابخش با بیان اینکه پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله پارسال در دانشگاه هنر ارائه شد، تأکید می‌کند: دکتر طالبیان معاون میراث فرهنگی کشور از این پروژه بازدید کردند، آقای عزیزی مدیر پایگاه‌های جهانی بازدید داشتند، آقای احمدی مدیر حفظ و احیای بناهای تاریخی کشور هم از پروژه بازدید کردند و همه می‌دانند پروژه در چه حدی است. این پروژه در شورای فنی هم ارائه‌شده است. آقای اللهیاری ریاست میراث فرهنگی استان اصفهان هم هر روز بازدید داشته‌اند. آقای اسفنجاری همین‌جا برای دانشجویانشان تدریس کردند و اگر موردی بود باید همان موقع ارائه می‌کردند و غیرممکن بود ما نظری که کارشناسی بوده باشد قبول نکنیم. بسیاری دانشجویان دانشگاه هنر واحد مرمت کاشی را در این پروژه گذرانده‌اند. حتی گروه بین‌المللی ایساکا خودشان بالای گنبد رفتند و وقتی پایین آمدند به ما گفتند دوست داریم بیاییم و کار یاد بگیریم و این کاری که انجام می‌شود بی‌نظیر است.
ابراز تأسف از قیاس مع‌الفارق
سرپرست دفتر مرمت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان به قیاس مسجد شیخ لطف‌الله با توپ پلاستیکی در تصاویر رسانه‌ای اشاره‌کرده و با تأسف می‌گوید: من وقتی عکس توپ و گنبد را در کنار هم دیدم به‌عنوان یک اصفهانی و نه به‌عنوان مدیر میدان برایم خیلی سنگین تمام شد و با خودم گفتم چرا رسانه‌ها به این تشبیه حساسیت نشان ندادند و هیچ خبرنگاری توی دهان آن‌کسی نزد که این کار را کرده است و گنبد باارزش ما را به چنین چیزی تشبیه کرده است؛ اگر او را می‌دیدم حاضر بودم بروم زندان ولی می‌خواباندم توی صورتش که دندان‌هایش بریزد؛ ولی همه حمله کردند که این چه مرمتی است! البته کوتاهی از ما بوده و من قبول دارم که باید روشن می‌کردم که این مرمت اصولی است و الان هم می‌گویم که دفتر ما به روی خبرنگارها باز است.
و در پایان این سکانس است که استاد رحمت‌الله رضایت می‌گوید: حرف‌ها همیشه بوده‌اند و با برشمردن برخی از سوابق خود می‌گوید: من متولد سال ۱۳۲۷ در محله طوقچی هستم، سواد ندارم اما از بچگی نزد پدرم استاد محمدعلی رضایت کارکرده‌ام و اکنون پسرانم مهدی و محمدرضا همراهم هستند. میراث ما در غربت گیر افتاده است. من دوست داشتم این گنبد را کار کنم اگرچه خیلی حرف به ما زدند و برچسب چسباندند اما خواستم کاری کنم که بماند و بقیه بیاموزند.
سکانس پایانی؛ پشت‌بام مسجد شیخ لطف‌الله
یکی‌یکی پله‌های مسجد را بالا می‌رویم و چه سخت است این صعود... از استاد مهدی رضایت می‌پرسیم: روزانه چند بار این پلکان را طی طریق می‌کنید و پاسخ متجاوز از بیست بار است!
پازل ۳۵ قطعه‌ای هر ترک
مهدی رضایت، پیمانکار پروژۀ مرمت کاشی‌های گریو و یک ترک گنبد مسجد شیخ لطف‌الله در حضور رسانه‌ها و بر روی پشت‌بام مسجد، می‌گوید: ما برای مرمت دو ترک گنبد تا ارتفاع هفت متری داربست زدیم. پیشرفت کار کاملاً علمی و با نظرات کارشناسان بود و بازدید از کارگاه هم برای همه آزاد بود. وقتی خانم دکتر دستور دادند داربست بزنیم و از بالا و آسیب‌ها را ببینیم آن موقع متوجه شدیم که عمق فاجعه بیشتر از اعوجاج و طبله شدن است و نه بندی وجود دارد و نه ملاط مقاومی یعنی گچ پودر بود و به همین دلیل پازل ۳۵ قطعه‌ای هر ترک را پایین آوردیم، یک پازل بسیار بزرگ، هرچند که هفته‌ها بحث داشتیم که اگر کاشی‌ها پایین نیامد چه کنیم و ازاین‌رو آدم باید ازلحاظ روحی خیلی مقاوم باشد تا بتواند این کار را به انجام برساند. کل گنبد را با ماژیک و به‌صورت دستی در ابعاد یک‌به‌یک بر روی پلاستیک پیاده کردیم. تمام خط‌ها را نیم سانت نیم سانت سوزن زدیم و ۸۵ مترمربع را این کار را انجام دادیم.
او ادامه می‌دهد: گنبد این مسجد تنها نیرویی که نمی‌خواست کاشی‌کار بود و یک مجموعه علمی و تجربی می‌خواست که بتوانند قالب را بسازند.
رضایت می‌گوید: درواقع فرض کنید یک پرتقال دارید که باید برعکسش را بسازید! حالا این مجموعه باید اجرا می‌شد ساخت قالب انجام و پلاستیک روی قالب پهن شد و دقیقاً یکسان به قالب چسبید. تمام نقاط روی پلاستیک را به قالب انتقال دادیم، بندها اصلاح و خطوط تثبیت شد، رنگ‌آمیزی قالب انجام شد و طرح قالب البته به‌صورت برعکس آماده شد. کاشی‌ها پاکسازی و اسیدزدایی شد و هر کاشی باید روی قطعه خودش در جای خودش جای می‌گرفت. حل کردن این پازل پنج ماه طول کشید در عین حل کردن پازل کاشی‌هایی که لب پَر بودند مرمت و پشتشان رنگ‌آمیزی شد چون وارونه‌اش را داشتیم. در بحث کاشی معرق باید پارچه نصب شود. اگر مرمت موضعی انجام می‌شد جای گل‌ها جابجا می‌شدند و بعد از کجا می‌توانستم بالا در سرهای خودشان بگذارم و در ضمن در آن صورت امکان زیرسازی نبود درحالی‌که درواقع زیرسازی این گنبد مشکل داشت و اگر زیرسازی مشکل داشته باشد آب نفوذ می‌کند گریو را می‌گیرد. ولی الان مرمت یک‌چهارم گریو انجام‌شده است.
احتمال وجود ۱۰درصد تغییر در محاسبات سازه
او با اشاره به مرمت سال ۱۳۱۳ در گنبد مسجد شیخ لطف‌الله تصریح می‌کند: سه متر گنبد را یکرنگ دیگر می‌بینیم و این سه متر همان بخشی است که سال ۱۳۱۶ مرمت‌شده است یعنی نره‌ای که کارکرده‌اند را ساب داده‌اند و به همین دلیل اختلاف رنگ بین این دو نره وجود دارد؛ درواقع وقتی نره نو کار می‌شود خیلی براق است. الان هم ترک‌های جدید مرمت‌شده باید آب باران بخورد تا شورۀ گچِ آن شسته شود.
مرمتگر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله با اشاره به محاسبات سازه‌ای در مرمت این گنبد می‌گوید: تمام وزنی که از روی گنبد برداشته می‌شد باسکول می‌رفت و وزن می‌شد، هم‌چنین مصالحی که به کارگاه وارد می‌شد نیز وزن می‌شدند، ما کم‌وزیاد وزن سازه را محاسبه کردیم و همان وزن پیاده شده دوباره روی گنبد اجراشده است و فقط ممکن است ۱۰ درصد تغیر داشته باشد.
رضایت ادامه می‌دهد: مهندس عسکری به‌عنوان ناظر، پدرم استاد رحمت‌الله رضایت، بنده به‌عنوان فوق‌لیسانس مهندسی عمران، برادرم کارشناس مهندسی عمران، خانم دکتر خطابخش و آقای دکتر بهشاد حسنی هم در بخش تزئینات عضو این تیم بوده‌اند و ما در هر مرحله پروژه با هم صحبت می‌کردیم. حتی در خصوص گچ مورد استفاده نیز بررسی‌های زیادی انجام شد و ما یک نوع گچ از مشهد و سه برند گچ بارز، آینه و صدف از سمنان را هم تست و رد کردیم تا درنهایت به گچ دلخواه رسیدیم و برای مرمت سایر ترک‌ها سرعت اجرا بالاتر است چون قالب را داریم اما در مورد گچ باید بازهم آزمون شود چون کوره به کوره و معدنی است.
به گزارش ایسنا، حالا پله‌های مسجد را از انتها یکی‌یکی به ابتدا بازمی‌گردیم و گویی از آسمان به زمین و از عرش به فرش می‌رسیم! اما همچنان منتظر می‌مانیم تا متخصصان نیز بر این عرش دست‌یافتنی قدم بگذارند و در بازدید میدانی از پروژۀ مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله نظرات علمی خود را ابراز کنند، دیداری که مشاور رسانه‌ای اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان از آن خبر خواهد داد و امید، که آن‌ها بر تائید پروژۀ مرمت یکی از زیباترین گنبدهای تاریخی جهان صحه بگذارند.
