اين «كارِ» ممنوع!

این‌ها همان کودکانی هستند که تا قبل از طرح دستگیری کودکان کار در خیابان‌ها فال و آدامس می‌فروختند اما وقتی بعضی‌های‌شان یک ماه را در اردوگاه‌ها ماندند، مجبور شدند برای شرکت‌های بازیافت زباله شهرداری کار کنند؛ شرکت‌هایی که در ازای فروش یک کارت 400هزارتومانی به آن‌ها مجوز کار می‌دهند. کار کودک از نظر قانونی درست نیست اما این کارت‌ها باعث می شود تا دیگر ون‌های شهرداری آن‌ها را به جرم دستفروشی دستگیر نکنند و با خود نبرند.
این تصویری است که مقابل چشم‌های ماست اما تعداد زیادی از کودکان هستند که در چند شیفت، شب‌ها و روزها کار می کنند تا خرج و مخارج خانواده‌شان را تامین کنند. 22 خرداد مصادف با ۱۲ژوئن روز جهانی مبارزه با کار کودک است. در این روز یادآوری می کنند که بر اساس ماده ۳۲ پیمان جهانی حقوق کودک باید  از آن‌ها در برابر هر کاری که رشد و سلامت‌شان را تهدید می‌کند، حمایت کرد و دولت‌ها باید حداقل سن کار و شرایط کار کودکان را مشخص کنند.
 بر اساس گزارش‌های سازمان جهانی کار در سپتامبر ۲۰۱۷، ۱۵۲ میلیون کودک در سنین ۵تا ۱۷ سال یا از هر ۱۰ کودک یکی از آن‌ها ناگزیر به تحمل کار اجباری هستند. اگر چه آمارهای این سازمان حاکی از کاهش کار اجباری کودکان از سال ۲۰۰۰ است اما روند کاهش این پدیده بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ میلادی با کندی همراه بوده است. ۱۲۱ میلیون کودک تا سال ۲۰۲۵ میلادی همچنان درگیر کار اجباری خواهند بود. تعداد زیادی از کودکان که هیچ وقت آمار درستی از آن‌ها منتشر نمی شود در کارگاه‌های بسیار سخت در حال کار هستند.
کودکانی که با انواع آسیب‌های روحی و جسمی مواجه هستند. کافی است در محدوده بازار تهران و کارگاه‌های اطراف آن کمی جست‌وجو کنید، آن‌ها را خواهید دید که در کارگاه های تراشکاری و نجاری و آهنگری مشغول به کار هستند. در بسیاری موارد توانایی محدود جسمی آن‌ها  باعث می‌شود تا نقص عضوهای شدیدي پیدا کنند و دیگر نتوانند در کارگاه بمانند. چون کارشان غیرقانونی است حتی بیمه هم ندارند و معلوم نیست که سرنوشت‌شان چه می‌شود.
کودکان کار قربانی خشونت های جسمی و جنسی
در حالی که در فروردین 96 جمعیت مدافع حقوق کودکان کار از تشکل‌های حامی کودکان کار و خیابان در نزدیکی پاسگاه نعمت آباد به وسیله نیروی انتظامی پلمب شد اما هنوز تعدادی از سمن‌ها مشغول حمایت از این کودکان هستند. لیلا ارشد، فعال کودکان کار در گفت‌وگو با «قانون»  درخصوص ایجاد تشکلی برای دفاع از حقوق کودکان در ایران می‌گوید:« انجمن حمایت از حقوق کودک در سال 73 فعالیت خود را آغاز کرد و در تمام این سال‌ها بخش اعظم فعالیت‌‌ها برای حمایت کردن و اطلاع‌رسانی در مورد کودکان به ویژه کودکان کار بوده است. در بعضی کارگاه‌های کار کودک نزدیک به 10 نفر از کودکان در حال کارکردن هستند که برای هیچ‌کدام از آن‌ها قوانین تامین اجتماعی و نظارت اجرا نمی‌شود. متاسفانه کودکان صدایی ندارند و دیده نمی‌شوند اما در این کارگاه‌ها یا کارگاه‌های خانگی به کار گرفته شده و در معرض آسیب‌های جدی قرار می‌گیرند».عضو هیات مدیره انجمن حمایت از حقوق کودکان همچنین گفت:«البته کودکانی که در خیابان‌ها کار می‌کنند، وضعیت بهتری ندارند اما دیده می‌شوند.مطابق قانون کار، کودکان می‌توانند از 18 سالگی کار کنند اما باید شرایط خاصی فراهم شده باشد، براي مثال اینکه کمتر از هشت ساعت کار کنند، کارآموز باشند و دستمزد بگیرند اما چون این موارد اعمال نمی‌شود، کودکان آسیب می‌بینند».
 او دخترانی را مثال می زند که در شرایط بسیار سخت مانند کارگاه‌های شیشه و کوره پزخانه‌ها و کارگاه های چرم کار می‌کنند و  دچار مشکلات تنفسی ای می شوند که درمانش برای تمام عمر غیرممکن است و ادامه‌مي‌دهد:« در این زمینه نظارت کافی وجود ندارد و به دلیل اینکه پرداخت به کودکان ارزان است، اجازه سوء استفاده به کارفرما داده می‌‌شود.از سال 77 تاکنون تمرکز کار روی کودکان کار است و ما تلاش کردیم در دو مرکز به همین منظور، به‌جز ساعات کار به آن‌ها آموزش‌های لازم مانند سواد‌آموزی دهیم و مشکلات بهداشتی و درمانی آن‌ها را حل کرده و به والدین آن‌ها نیز آموزش دهیم». بسیاری از کودکانی که سرچهارراه‌ها و معابر مشغول کار هستند، هیچ محافظی ندارند و انواع آسیب‌های اجتماعی در کمین آن‌هاست. الهام فخاری یکی از اعضای شورای شهر تهران از مدت‌ها پیش در گفت و گو با رسانه ها از آزار جنسی 90درصد آن‌ها خبر داده بود. حال رضا جعفری، رییس اورژانس اجتماعی و مدیر کل دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور نیز در گفت و گو با ایسنا با بیان اینکه بر حسب مطالعه انجام شده روی نمونه ۵۰۰ نفر در استان تهران، نزدیک به ۳۰.۵ درصد از کودکان کار و خیابان دختر و ۶۹.۵ درصد از آن‌ها پسر هستند، گفت: « این آمار نشان می‌دهد نسبت پسران به دختران دو برابر است. همچنین یکی از معضلات ما در تهران و در مواجهه با کودکان کار،‌ اتباع خارجی است. ۶۳.۷ درصد از این کودکان اتباع افغان و حدود چهار درصد از آن‌ها تبعه پاکستان هستند. تنها نزدیک به ۳۶ درصد از این کودکان ایرانی هستند که در مراکز پذیرش شده و خدمات دریافت می‌کنند. جعفری حضور کودکان خیابانی را فی‌نفسه نوعی کودک‌آزاری دانست و به ایسنا گفت: آن‌ها به جای آنکه زمان‌شان را در کنار خانواده صرف کنند، تفریح کنند و آموزش ببینند، زندگی‌شان را در خیابان می‌گذارند. او درباره ساعات حضور این کودکان در خیابان نیز گفت:« نتایج بررسی‌های بهزیستی نشان می‌دهد  ۳۳.۸ درصد از این کودکان بین یک تا چهار ساعت در خیابان مشغول به کار هستند. ۵۲.۱ درصد از آن‌ها بین چهار تا هشت ساعت و ۱۳ درصد از آن‌ها بیش از هشت ساعت در خیابان به سر می‌برند و کار می‌کنند. درهمین راستا یکی از رویکردهای سازمان بهزیستی، کاهش آسیب برای این کودکان است؛ هر چقدر بتوانیم ساعات حضورشان در خیابان‌ها را کاهش دهیم به همان میزان با آسیب‌های اجتماعی کمتری مواجه می‌شوند».
31درصد خانواده کودکان کار بیکارند
به طور معمول این گونه است که بخش زیادی از کودکان کار در خانه نیز با خشونت‌های فراوان و کودک آزاری مواجه مي‌شوند. چون خانواده این کودکان معتاد یا بیکار هستند و آن‌ها را مورد آزارهای جسمی یا حتی جنسی هم قرار می‌دهند. جعفری می گوید:« بررسی‌ها نشان می‌دهد حدود ۷۳ درصد از کودکان در خیابان سابقه خشونت دارند؛ این خشونت علیه آن‌ها شامل ابعاد مختلف جسمی و غیرجسمی مثل تحقیر، تمسخر، برچسب‌زنی و ... است». به گفته وی، ۴۹.۵ درصد از کودکانی که اتباع خارجی هستند، کارت اقامت معتبر ندارند و به صورت غیرمجاز در ایران مشغول به فعالیتند. انگیزه اول این افراد نیاز مالی است و اگر بتوانیم نیاز مالی آن‌ها را به هر ترتیب از طریق بهزیستی یا نهادهای حمایتی دیگر دنبال کنیم، این میزان کاهش پیدا می‌کند. ۳۱ درصد از سرپرستان خانواده‌های این کودکان بیکار هستند و محل سکونت ۵۰ درصد از آن‌ها در مناطق حاشیه شهرها و سکونتگاه‌های غیررسمی است.
 ۷.۱ درصد از این کودکان از سایر شهرستان‌ها به تهران آمدند، ۲.۳ درصد از آن‌ها از سایر استان‌ها به تهران مهاجرت کردندو همچنین چهار درصد از آن‌ها برخواسته از مناطق متوسط شهری هستند». ريیس اورژانس اجتماعی کشور درباره کودکانی که در کارگاه‌های سخت به طور پنهانی مشغول به‌کار هستند و هرگز شناسایی نمی‌شوند نیز می‌گوید:«این کودکان در معرض آسیب‌های بیشتری قرار دارند. این وظیفه اداره کار است که با بررسی‌هایی که انجام می‌دهد، این کودکان را شناسایی کند؛ چرا که بر اساس ماده ۷۹ قانون کار ایران، کار کودکان زیر ۱۵ سال به طور کلی غیرقانونی است و کسی که این کودکان را به کار بگیرد، مجرم محسوب می‌شود. بر اساس ماده ۳۲ پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک نیز هر کاری که به سلامت جسمی و روانی کودک خللی وارد کند، عمل ناروایی است و دولت وظیفه رسیدگی و حمایت از این کودکان را برعهده دارد».
دختران كار، آسيب پذيرتر هستند
الهام فخاري/  عضو شوراي شهر تهران
برخی  کارشناسان معتقدند بیش از سه میلیون نفر کودک کار در ایران وجود دارند؛ در حالي كه تخمين زدن آمار كاري سخت است. ضمن اینکه کارشناسان معتقدند در تهران ۲۰هزار کودک کار وجود دارد اما به دلیل آنکه اغلب کودکان کار هیچ گونه ثبت هویتی ندارند، آمار دقیقی در این زمینه نمی توان ارائه کرد. بنا به گفته استاندار تهران فقط ۴۰۰ کودک کار در تهران شناسایی شده‌اند و این در حالی است که مدیر کل بهزیستی استان تهران گفته است آمار دقیقی از تعداد کودکان کار و خیابان در تهران وجود ندارد و هم اکنون در مراکز بهزیستی ۳۸۰۰ کودک و در مراکز متعلق به شهرداری هزار کودک نگهداری می‌شوند. اختصاص دو کنوانسیون از هشت کنوانسیون سازمان جهانی به موضوع کار کودک نشان از اهمیت موضوع دارد و در قانون کار جمهوری اسلامی ایران به ممنوعیت کار کودکان زیر ۱۵ سال تاکید شده‌است. دختران آسیب پذیرترین کودکان کار هستند و بیشترین آسیب متوجه دخترانی است که به عنوان کودک کار در خیابان کار می‌کنند و ممکن است با طرح جمع آوری کودکان کار حتی تعداد ازدواج های زیر ۱۵ سال دختران به شکل تصاعدی بالا برود. بنا بر اعلام معاون سابق وزیر بهداشت، بر اساس مطالعه‌ای که درباره شیوع ایدز روی یک‌هزار کودک کار و خیابان در تهران انجام شده ۴.۵ درصد آن‌ها به ایدز مبتلا بودند و در همین زمینه ريیس مرکز ایدز ایران گفته که چهار تا پنج‌ درصد کودکان خیابان به ایدز مبتلا هستند که یک سوم کودکان مبتلا ۱۰ تا ۱۴ سال و دو سوم کودکان ۱۵ تا ۱۸ ساله هستند و در کنار همه این مسائل نباید از آزار جنسی که این کودکان هر روز در معرض آن قرار می گیرند، غافل شویم؛ چرا که بیش از ۳۲ درصد کودکان کار مورد آزار جسمی، روحی و جنسی قرار می گیرند. مطالعه مصرف مواد در بین کودکان خیابان نشان می‌دهد که حدود پنج درصد از پسران دارای سابقه مصرف مواد بوده‌اند و همچنین یک درصد دختران سابقه مصرف مواد را دارند، بر اساس مطالعات انجام شده ۷۲درصد این کودکان بی سواد و کم سواد هستند یا در حد ابتدایی سواد دارند و ۱۷ درصد کودکان خیابانی نیز مدرسه نرفته‌اند و این در حالی است که بی سوادی در فرآیند زندگی این افراد اثرات سوئی دارد. ۶۰ درصد از کودکان خیابانی به دلیل فقر اقتصادی، بیکاری، اعتیاد ، بد سرپرستی و نا آگاهی والدین راهی خیابا‌ن‌ها می‌شوند و این در حالی است که تعدادی از این کودکان ساعات طولانی و از هفت صبح تا پنج‌ بعد از ظهر در زمین‌های برنجکاری غیر اصولی اطراف بهشت زهرا(س) با دستمزد روزی۲۵ هزار تومان کار می کنند که عمده این افراد دختران و پسران ۱۰ تا ۱۵ ساله هستند. کودکان هشت‌ساله در کارگاه‌های پرس‌کاری لب خط به ازای ۱۱ ساعت کارفقط ۳۰۰ هزار تومان دریافت می‌کنند، این در حالی است که تنبیه شدید فیزیکی صاحب کار در تمام کارگاه رایج است و همه، کودکان زباله گردی  را که سر در سطل‌های زباله می‌کنند، دیده‌ایم که در معرض ابتلا به انواع و اقسام بیماری ها هستند.مهم‌ترین و فوری ترین مساله کودکان کار ایمنی و بهداشت آنان است كه‌ باید مورد توجه جدی قرار گیرد و در رأس برنامه‌های حمایتی نهادهای دولتی و عمومی و سازمان‌های مردم نهاد قرار گیرد.