«جمعیت بیکار» شاید نشان‌دهنده کاملا صادقی از وضعیت نیروی کار جوان نباشد، چرا که در محاسبه جمعیت بیکار، جوانان غیرفعالی که مشغول به تحصیل نیستند و در شغلی کارآموزی نیز نمی‌کنند، دیده نمی‌شود. از همین رو سازمان بین‌المللی کار از شاخصی به نام NEET برای محاسبه سهم جوانان بیکاری که نه تحصیل می‌کنند و نه کارآموزی، استفاده می‌کند. این شاخصمی‌تواند نشان‌دهنده عمق بیکاری باشد.مطابق گزارشی که مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت کار منتشر کرده است، سهم این جوانان از سال ۹۰ تا ۹۵، در ایران کاهش ۲ درصدی یافته اما همچنان با وضعیت مطلوب فاصله معناداری دارد. چرا که در سال ۹۵ بیش از یک سوم از جوانان ایرانی نه شغلی داشتند و نه مشغول به تحصیل و کارآموزی بودند. این تصویر حتی از کشورهایی مانندمصر و بنگلادش نیز بدتر است. آسیب‌پذیرترین جوانان این گروه دسته‌ای هستند که از یافتن شغل دلسرد شده‌اند و به کارآموزی و تحصیل نیز تمایلی ندارند؛ این گروه در معرض رفتارهای خطرناک اجتماعی قرار دارند.
شاخصی از حاشیه راندن جوانان
در بررسی وضعیت بازار کار جوانان، معمولا از سه شاخص بیکاری، نرخ اشتغال و نرخ مشارکت نیروی کار جوانان استفاده می‌شود. اما این آمارها صرفا گویای بخشی از نیروی کار بالقوه جوانان هستند، چرا که بسیاری از نیروی جوان وجود دارند که به دلایل گوناگون و با وجود میل باطنی خود نتوانستند وارد بازار کار شوند و جزو جمعیت غیرفعال به حساب می‌آیند. به همین علت سازمان بین‌المللی کار شاخص دیگری را به نام NEET برای جوانان تعریف کرده است. این شاخص بیانگر سهم جوانان ۲۴-۱۵ ساله غیرفعال و بیکاری است که نه در حال تحصیل هستند و نه در حال کارآموزی. شاخص مذکور کمک می‌کند تا تصویری دیگر و فهم وسیع‌تری ازبازار کار جوانان در ترکیب با میزان بیکاری جوانان، نرخ اشتغال و نرخ مشارکت نیروی کار فراهم شود. جمعیت بیکار به دسته‌ای از جمعیت فعال اقتصادی گفته می‌شود که قادر به یافتن شغل نیستند. اما میزان NEET، دو تفاوت با جمعیت بیکار دارد. نخست آنکه بیکاران مهارت‌آموز در این شاخص لحاظ نمی‌شوند و دوم اینکه جمعیت غیرفعالی که تحصیل نمی‌کند، جزو مشمولان این شاخص قرار می‌گیرند. به تعبیر ساده‌تر، می‌توان این تصور را داشت که NEET در واقع شامل افرادی می‌شود که در فرهنگ عامیانه و در جامعه به‌عنوان بیکار شناخته می‌شوند.مفسران معتقدند که شاخص NEET مناسب‌ترین معیار برای نشان دادن واقعیت‌های اقتصادهای در حال ظهور با خطر بیکاری یا عدم فعالیت است. کم بودن تعداد مشمولان این شاخص نشانگر گذر سالم از مدرسه به کار است، در حالی که هر چه تعداد مشمولان شاخص بیشتر باشد، به حاشیه رانده شدن جوانان را خبر می‌دهد. تحلیلگران معتقدند که زیاد بودن میزان NEET در قیاس با میزان بیکاری جوانان به معنی این است که تعداد زیادی از جوانان ناامید از کار بوده یا امکان دسترسی به آموزش و مهارت‌آموزی را ندارند.
مشمولان NEET
جمعیتی که جزو این شاخص قرار می‌گیرند شامل ۶ دسته می‌شوند. گروه اول جوانان بیکار هستند؛ این دسته بیکاران کوتاه مدت و بلندمدت را در برمی‌گیرد که بزرگترین گروه فرعی به شمار می‌روند. گروه دوم جوانانی را شامل می‌شود که مسوولیت خانوادگی مانند نگهداری از سالمند یا کودک، آنها را از ورود به بازار کار بازداشته است. دسته‌ای از جوانان نیز به این دلیل از ورود به بازار کار جا مانده‌اند که دچار بیماری طولانی‌مدت یا معلولیت هستند. گروه چهارم به افرادی اطلاق می‌شود که فاقد مشکل مالی‌اند اما در جست‌وجوی فرصت شغلی خاص هستند. نکته‌ای که در مورد این گروه وجود دارد اینکه حاضر نیستند هر فرصت شغلی را بپذیرند. پنجمین گروه شامل افرادی می‌شود که معمولا در حال سفر بوده یا درگیر فعالیت‌های هنری نظیر موسیقی، نقاشی یا جهانگردی و... هستند. اما دسته ششمی نیز وجود دارند که به دلایل فردی، خانوادگی و اجتماعی از جست‌وجوی شغل دلسرد می‌شوند و دیگر به دنبال دانش و مهارت نیستند. در این گروه، دلایلی مانند زمینه‌های خانوادگی و سبک زندگی خطرناک و غیراجتماعی محرک چنین رفتاری می‌شود. هر چند مطالعات جهانی نشان دهنده این است که گروه ششم، بخش کوچکی از مجموعه فوق را تشکیل می‌دهد اما افراد این گروه مسلما آسیب‌پذیرترین گروه مجموعه NEET به حساب می‌آیند.در این تحقیق، وزارت کار از اطلاعات طرح سرشماری عمومی نفوس و مسکن استفاده کرده تا امکان مقایسه جایگاه استان‌ها در کشور را فراهم کند.
روند نزولی در نیمه اول دهه ۹۰
محاسبات این گزارش نشان می‌دهد نرخ NEET در ایران در سال ۱۳۹۵، به ۲/ ۳۶ درصد رسیده است. در واقع بیش از ۳۶ درصد از جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله، در بیکاری مطلق به سر می‌برند که تعداد آنها بیش از ۴ میلیون و ۲۹۰ هزار نفر در سال ۹۵ بوده است. هر چند بر اساس گزارش وزارت کار، این نرخ نسبت به سال ۱۳۹۰ بیش از ۲ درصد بهبود یافته و روند نزولی در این سال‌ها طی شده است. نکته جالب اینجاست که در مورد مردان روند تقریبا باثبات بوده و تغییر چندانی در نرخ مورد بحث ایجاد نشده است. این در حالی است که نرخ NEET در مورد زنان با کاهش ۱/ ۴ درصدی طی ۵ سال مواجه شده است. نرخ مذکور در سال ۱۳۹۵ برای زنان کشور معادل ۴۹ درصد گزارش شده که این نرخ بیش از ۲ برابر مردان است. در واقع زنان غیرشاغلی که در حال تحصیل یا مهارت‌آموزی نیستند، به‌طور نسبی بیشتر از مردان است.
جایگاه جهانی
در گزارش وزارت کار، اطلاعاتی از سازمان بین‌المللی کار منتشر شده که نرخ NEET را برای برخی کشورها در سال ۲۰۱۶ نشان می‌دهد. بهترین وضعیت در مورد این شاخص در کشورهای ژاپن، سنگاپور و آلمان وجود دارد. طوری که کمتر از ۷درصد جوانان در این کشورها جزو مشمولان شاخص NEET هستند یا به عبارت دیگر کمتر از ۷ درصد جوانان دچار بیکاری مطلق هستند. در کشورهایی مانند انگلیس، مالزی و فرانسه نرخ NEET کمی بیشتر از ۱۰ درصد است و در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. در آمریکا سهم جوانان غیرشاغلی که نه دانشجو هستند و نه در حال کارآموزی، ۱۵ درصد از کل جمعیت جوان است. نزدیک‌ترین وضعیت به ایران در کشورهای مصر و بنگلادش مشاهده می‌شود؛ هر چند در این کشورها نیز نرخ NEET زیر ۳۰ درصد است و وضعیت به مراتب بهتر از کشورمان است. در بنگلادش بالا بودن این نرخ تنها ناشی از بیکاری گسترده زنان است، اما در مصر وضعیت مشابه کشور ما است، طوری که نرخ مذکور چه در مردان و چه در زنان رقم بالایی محسوب می‌شود.
مقایسه استانی
مقایسه استانی شاخص NEET نشان از یک شکاف عمیق بین استان‌های کشور دارد. از بین ۳۱ استان کشور، نرخ ۱۷ استان بیش از میانگین کشوری است. اما اختلاف این نرخ بین بالاترین و پایین‌ترین استان قابل تامل است. بیشترین میزان NEET در سال ۱۳۹۵، به استان سیستان و بلوچستان با ۲/ ۴۸ درصد تعلق دارد، در حالی که کمترین مقدار این نرخ در استان سمنان و به میزان ۶/ ۲۲ درصد گزارش شده است. این دو عدد نشان از یک شکاف ۶/ ۲۵ درصدی بین استان‌های کشور دارد. به زبان دیگر در سیستان و بلوچستان تقریبا نیمی از جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله نه شغلی دارند، نه در شغلی کارآموزی می‌کنند و نه در دانشگاهی مشغول به تحصیل هستند. این وضعیت برای استان سمنان بسیار متعادل‌تر و برای تقریبا یک پنجم جوانان این استان صدق می‌کند. وضعیت در استان‌های گلستان، هرمزگان، کرمانشاه، لرستان، آذربایجان غربی، خوزستان، کردستان و همدان نامطلوب و نرخ NEET بیش از ۴۰ درصد است. در مقابل در استان‌های سمنان، یزد، اصفهان و تهران این نرخ در وضعیت مطلوب‌تری نسبت به استان‌های دیگر قرار دارد و نرخ NEET کمتر از ۳۰ درصد گزارش شده است.
