معرفی ورزش زورخانه ای + تاریخچه و آداب و رتبه ها در زورخانه

ورزش زورخانه ای چیست؟

ورزش زورخانه ای (به انگلیسی Zurkhaneh sport) یا ورزش باستانی (به انگلیسی Ancient sport) یا ورزش پهلوانی(به انگلیسی Wrestling sport) ، نام مجموعه حرکات ورزشی و رزمی است که در محل زورخانه و با ضرب مرشد از گذشته های دور رواج داشته است. هم چنین در زورخانه علاوه بر ورزش زورخانه ای، کشتی پهلوانی نیز گرفته می‌شود.

تاریخچه ورزش زورخانه ای

بر پایهٔ تاریخ، زورخانه در حدود هفتصد سال پیش (قرن ۷ خورشیدی) به وسیلهٔ محمود معروف به پوریای ولی(به انگلیسی Pouria Vali) که ظاهراً از مردم آذربایجان بوده و گویا در سال ۷۷۲ ه.ق امروزی بازسازمان دهی شده است. با این حال بر پایهٔ رفتار و منش تاریخی و اسطوره های ایران زورخانه می‌تواند دست کم در ایران تاریخی بسیار کهن تر داشته باشد.

در دانشنامه بروک هاوس چنین آمده: در مقطع زمانی خاصی در بیش از ۱۲۰۰ سال پیش که صلح نسبی بر ایران حکم فرما بود، جنگجویان ایرانی افزار نبرد از جمله گرز، کمان و سپر را جهت آماده سازی بدن برای آینده، تبدیل به افزار ورزشی کرده به ورزش با آنان پرداختند.

ورزش زورخانه ای

زورخانه چیست؟

زورخانه ( به انگلیسی Zurkhaneh) به محلی گفته می‌شود که ورزشکاران در آن جمع می‌شوند و به اجرای آیین های پهلوانی و تمرین ورزش های باستانی مشغول می‌شوند. زورخانه دارای ساختمان منحصر به فردی است و سقفی گنبدی شکل دارد. زیر گنبد زورخانه محوطه ای چند ضلعی وجود دارد که اصلی ترین مکان برای تمرین و اجرای مراسم های زورخانه ای به شمار می‌آید. این محوطه که اغلب شش ضلعی است چند متر پایین تر از سطح زمین قرار دارد و به همین دلیل آن را گود می‌نامند.

زورخانه ها دری کوتاه دارند و این موضوع نشان دهنده فلسفه تواضع و فروتنی پهلوانان است به این صورت که در کوتاه باعث می‌شود که افراد هنگام ورود به زورخانه با قامتی خمیده و سر به زیر که نشانه ادب و تواضع است وارد زور خانه شوند.

از آنجایی که زورخانه ها فقط محلی برای آموزش و اجرای ورزش های باستانی نیستند بلکه به دلیل آموزه های معنوی که برای ورزشکاران خود دارند به مکانی مقدس و ویژه مبدل شده اند و دارای احترام زیادی است. از لحاظ ظاهر ساختمان زورخانه ها با معابد میترایی و مهراوه ها شباهت حیرت انگیزی دارد.

زورخانه

آداب زورخانه

برخی آداب زورخانه عبارتند از: هرکس وارد زورخانه شده یا از آن خارج می‌گردد، نسبت به او توسط مرشد ادای احترام می‌شود. اگر ورزشکار یا مرشد. اگر ورزشکار ۱ باشد، بستگی به رتبه ای که دارد حق امتیازش بجا آورده می‌شود یا مرشد نباشد، فقط به او خوش آمد می‌گویند. البته برخی میهمانان ویژه که ورزشکار یا مرشد هم نیستند بنابه رسم میهمان نوازی و ادای تشریفات به امتیازات مختلف نائل می‌آیند. ترتیب ورود یا خروج از درب زورخانه، ابتدا سادات سپس از بیشترین رتبه تا پائین ترین انجام می‌گردد. هنگام سخن گفتن میاندار، دعا کردن، خواندن اشعار توسط مرشد یا فرد دیگر و انجام حرکات فردی نباید از درب زورخانه، وارد یا خارج شد.

مرشد کیست؟

مرشد (به انگلیسی Instructor) به عنوان عمود خیمه زورخانه است و مهم ترین و ارجمندترین جایگاه را با نواختن ضرب و کلام آهنگین خود جهت ارشاد و هدایت ورزشکاران برعهده دارد. مرشد زورخانه باید فردی متقی، متواضع، اهل ادب، صاحبدل، بی نظر، با سواد کافی، آگاه به آداب ورزش زورخانه ای و مشرف بر تمامی زوایای فرهنگ آئینی، شعر شناس و… باشد. یک مرشد باید از لهجه ای شیرین و پنجه ای هنرمندانه برخوردار باشد، حقوق و کسوت افراد را رعایت کرده و گشاده دست و گشاده رو رشد چند بعدی است که در مسائل دینی صاحب درک و همواره باشد. شخصیت م باشد. وی باید بدون حب و بغض در سکوی ارشاد و هدایت پاسدار واژه مرشد قرار گیرد تا رفتار، کردار و گفتار او الگوی دیگران شود.

مرشد زورخانه

گود زور خانه چیست؟

گود محل انجام ورزش زورخانه ای در داخل زورخانه با سطحی پایین تر از کف سالن اصلی است. گود در زورخانه به مشابه میدان جنگ و امروزه محل ورزش و جایگاهی مقدس است. هشت گوش می‌ساخته اند و هر کدام شکل ظاهری آن را گرد، چهار، شش و دلیلی برای عمل خود دارند که البته امروزه هشت ضلعی متساوی الاضلاع، مصوب و استاندارد گردیده است. گفته اند چهارگوش است، برگرفته از چهار گوشه قبر علی(ع)، چهار عنصر حیات (آب، خاک، باد و آتش) و چهار نفس انسان (اماره، لوامه، ملهمه و مطمئنه). بیان کرده اند شش گوش است به جهت شش گوش بودن قبر اباعبدا… الحسین(ع). همچنین شش ضلعی برگرفته از شش جهت (شرق، غرب، شمال، جنوب، بالا و پایین) نیز است.

میاندار کیست؟

برای آغاز حرکات ورزشی، تعیین میاندار صورت می‌گیرد. میاندار باید از حیث معنویات، کسوت، آشنایی با آداب و توانایی انجام حرکات ورزشی، سرآمد حضار باشد. وظیفه میاندار، مدیریت گود، نظارت بر نظم ورزشکاران و انجام درست و موزون حرکات ورزشی است. کسی حق ندارد بدلخواه حرکات را انجام دهد زیرا این ورزش به جماعت انجام می‌شود و مانند اقامه نماز جماعت است.

زوخانه

اقدامات و حرکت های اصلی در ورزش زورخانه ای

پهلوانان باستانی برای اینکه بتوانند وارد گود شوند که دقیقاً در مرکز زورخانه قرار دارد باید مراسمی را با دیگر ورزشکاران و به صورت مشترک انجام دهند.

حرکت پا زدن

ابتدا میاندار در میان گود نیز بعد و ورزشکاران دورتادور او قرار می‌گیرند برای شروع کردن پا زدن ابتدا بهای آرامی میزند که به آن پای نرم گفته می‌شود. نحوه انجام این حرکت به این صورت است که ورزشکار پنجه یکی از پاها را مقداری از زمین بلند می‌کند و سپس روی پنجه پای دیگر،خود را تکان میدهد و به آرامی عقب و جلو می‌رود. چهار نوع پا زدن در حرکات زورخانه ای وجود دارد.

پای اول یا پای چپ و راست

پایه جنگلی

پای تبریزی اول دوم و سوم

پای آخر

نحوه انجام پای جنگلی به این صورت است که ورزشکار روی هر دو پنجه ی پاهایش قرار می‌گیرد و همراه با آواز و صدای ضرب مرشد و به صورت هماهنگ یک بار سنگینی بدن خود را روی پای راست می‌اندازد و پای چپ را به سمت جلو پرتاب می‌کند و بار دیگر وزن بدن خود را روی پای چپ می‌اندازد و پای راست را به جلو پرتاب می‌کند این حرکت سریع و پی در پی انجام می‌شود.

حرکت چرخ زدن

اینه کرد به ۵ شکل صورت می‌گیرد.

چرخ جنگلی

چرخ تیز

چرخ سبک و چمنی

چرخ تک پر

چرخ سه تک پر

جالب اینجاست که مرشد برای هر یک از این چرخ ها آهنگ و ضرب ویژه ای دارد.

میل گرفتن

میل باستانی وسیله ایست به شکل کله قند از جنس چوب و توپر که کف آن گرد و هموار است و سر آن تخت یا گرد و از میان آن دسته ای به درازای ۱۵ سانتیمتر خارج می‌شود. وزن هر میل متفاوت است و از ۵ کیلوگرم تا ۴۰ کیلوگرم قابل استفاده است.

زورخانه

رتبه ها در ورزش های زور خانه ای:

افراد در زورخانه درجات مختلفی دارند. این درجات نسبت به تعداد سال هایی است که ورزشکار در زورخانه ورزش می‌کند.

• رتبه یک: ورزشکار بعد از یک سال ورزش کردن به هنگام چرخ زدن مرشد برای او منکری می‌فرستد (بر منکر علی لعنت و دیگران می‌گویند بیش باد)
• رتبه دو: ورزشکار بعد از سه سال ورزش کردن به هنگام چرخ زدن مرشد برای او صلوات می‌فرستد.
• رتبه سه: ورزشکار بعد از شش سال ورزش کردن و داشتن حداقل هجده سال سن به هنگام بالا و پایین آمدن از گود مرشدبرای او صلوات می‌فرستد.
• رتبه چهارم: ورزشکار بعد از دوازده سال ورزش کردن و داشتن حداقل بیست و دو سال سن به هنگام آمدن و رفتن از درب زورخانه مرشد برای او صلوات می‌فرستد.
• رتبه پنجم: ورزشکار بعد از پانزده سال ورزش کردن و داشتن حداقل بیست و پنج سال سن به هنگام بالا و پایین آمدن از گود مرشد برای او ضرب می‌نوازد.
• رتبه ششم: ورزشکار بعد از هجده سال ورزش کردن و داشتن حداقل بیست و هشت سال سن به هنگام آمدن و رفتن از درب زورخانه مرشد برای او ضرب می‌نوازد.
• رتبه هفتم: ورزشکار بعد از بیست و چهار سال ورزش کردن و داشتن حداقل سی و دو سال سن به هنگام چرخ زدن مرشد برای او زنگ می‌زند.
• رتبه هشتم: ورزشکار بعد از سی و دو سال ورزش کردن و داشتن حداقل چهل و دو سال سن به هنگام بالا و پایین آمدن از گود مرشد برای او زنگ می‌زند.
• رتبه نهم: ورزشکار بعد از چهل و پنج سال ورزش کردن و داشتن حداقل شصت و پنج سال سن به هنگام آمدن و رفتن از درب زورخانه مرشد برای او زنگ می‌زند که به این ورزشکاران زنگی می‌گویند که تعدادشان در کشور بسیار کم است.

سید بودن و داشتن مقام در مسابقات به کسب کردن رتبه قبل از زمان موعود تأثیر دارد. ورزشکار بعد از کسب کردن رتبه جدیدی امتیازات رتبه قبل نیز برای وی به احتساب می‌آیند.

زورخانه 

تجهیزات و حرکت های ورزشی زورخانه ای

اگر بخواهیم نگاهی به وسایل، تجهیزات، و تمرین های زورخانه ای بیندازیم می‌توان به مهم ترین آنها همچون سنگ، تخته شنو، نرمش پشت خته، میل، پازدن، چرخیدن، پای آخر، دعا، کباده، کشتی پهلوانی، اشاره کرد که هر کدام را به مختصر توضیح می‌دهیم.

سنگ چیست

سنگ گرفتن از مفیدترین حرکات ورزش زورخانه ای است که ورزشکاران نیرومند و ورزیده از عهده این کار بر می‌آیند. سنگ به عنوان نمادی از سپرهای جنگاوران است. فوائد جسمانی سنگ گرفتن را می‌توان: افزایش قدرت در گروه عضلات بالا تنه، تقویت عضلات کمربند شانه ای و اندام فوقانی دانست.

تخته شنو

در این حرکت، ورزشکار به سمت زمین رفته و به بالا بر می‌گردد. شنو رفتن اشاره ای به مرگ و حیات مجدد انسانهاست بعبارتی چون انسان از خاک خلق شده، به خاک برمی گردد و سپس در قیامت، احیاء می‌شود. ضمنا درجنگ های قدیم، گوش خود را بر روی زمین می‌گذاشتند تا صدای پای اسب دشمن را تشخیص دهند و واژه شنو (بشنو) برای شنیدن صداها به کار می‌رفته است. فواید جسمانی آن عبارت است از افزایش قدرت در گروه عضلات بالا تنه، عضلات سینه ای بزرگ، سینه ای کوچک، بین دندهای داخلی و خارجی، مایل شکمی، شکمی ذوزنقه ای، متوازی الاضلاع، گرد کوچک، گرد بزرگ، پشتی بزرگ و تحت کتفی.

نرمش پشت خته

نرمش پشت تخته در ورزش زورخانه ای شامل حرکات خاصی است که با پس از پایان ً هماهنگی ضرب و اشعار مرشد انجام می‌شود. این حرکات معمولا شنو رفتن در حالتی که تخته شنو روی زمین قرار دارد و ورزشکار، سر پا ایستاده آغاز می‌شود. قبل از آغاز نرمش پشت تخته چنانچه قهرمان یا شیرینکار چرخنده ای در میان ورزشکاران باشد با اجازه میاندار می‌چرخد. بطوریکه میاندار، تخته خود را فقط – برداشته و کنار می‌آید و در حالتی که دیگر تخته ها روی زمین است چرخ انجام می‌شود. سپس میاندار به وسط آمده، تخته را به زمین –توسط یک نفر گذاشته و نرمش را آغاز می‌کند.

میل

شکل میل مانند مخروط و بعضا استوانه است و امروزه از چوب ساخته می‌شود میل در ابعاد و اوزان مختلف ساخته می‌شود که کاربردهای آنها برای سنین مختلف جهت میل گیری و میل بازی متفاوت است و بستگی به وزن و فیزیک بدن افراد دارد. در میل هایی که برای میل گیری ساخته می‌شوند، میل ها مخروطی شکل هستند. فواید جسمانی آن افزایش قدرت در گروه عضلات بالا تنه، عضلات کمربند شانه ای و اندام فوقانی، افزایش قدرت گروه عضلات خم و راست کننده گردنی، افزایش قدرت استاتیک عضلات پا و کمر، افزایش هماهنگی عصب و عضله و بهبود عکس العمل به ویژه در میل بازی است.

کباده

در لغت به معنای کمان نرم و سست و به عنوان نمادی از کمان جنگاوران شناخته شده است. شکل ظاهری کباده، کمان بدون تیر است و برای کشیدن کمان، تمرینی مناسب و امروزه ورزشی مفید است فوایید جسمانی همچون افزایش قدرت در گروه عضلات بالا تنه، عضلات کمربند شانه ای و اندام فوقانی، افزایش قدرت گروه عضلات خم و راست کننده گردنی، افزایش قدرت استاتیک عضلات پا و کمر دارد.

وسایل زورخانه 

ثبت جهانی ورزش زورخانه ای

پروندهٔ ثبت جهانی آیین های پهلوانی و زورخانه ای به کوشش فدراسیون ورزش پهلوانی و زورخانه ای ایران با همکاری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آماده گردید. آیین های پهلوانی و زورخانه ای در تاریخ ۲۵ آبان ۱۳۸۹ برابر با ۱۶ نوامبر ۲۰۱۰ در فهرست میراث معنوی یونسکو از سوی ایران به ثبت جهانی رسید.

دانشنامه بروک هاوس آلمانی، با استناد به تحقیقات دانشگاه ورزش آلمان، ورزش زورخانه ای را در کتاب اصلی و جلد ویژه ورزش، قدیمی ترین ورزش بدن سازی جهان معرفی می‌کند.

گل ریزان

یکی از رسم های شیرین و معروف زورخانه گلریزان است که در جشن ها و اعیاد و میلادهای چهارده معصوم و در برخی موارد برای قدردانی از زحمات پیشکسوتان گرفته می‌شود و در آخر دو جوان دو طرف لنگی را گرفته و دور می‌خورند و مردم پول در آن لنگ می‌اندازند.