در تقویم ایرانی روز بزرگداشت حکیم عمر خیام نیشابوری، فیلسوف، ریاضی دان، ستاره شناس، شاعر و طراح تقویم جلالی برابر با ۲۸ اردیبهشت ماه است.
تاریخ روز بزرگداشت خیام در تقویم سال 1403 چه روزی است؟
تاریخ روز بزرگداشت خیام در تقویم سال 1403 روز جمعه 28 اردیبهشت است.
تاریخ روز بزرگداشت حکیم عمر خیام در تقویم شمسی برابر است با روز جمعه 28 اردیبهشت سال 1403.
تاریخ روز بزرگداشت حکیم عمر خیام در تقویم قمری برابر است با روز جمعه 8 ذی القعده سال 1445.
تاریخ روز بزرگداشت حکیم عمر خیام در تقویم میلادی برابر است با روز جمعه 17 می سال 2024.
روز بزرگداشت خیام در تقویم سال 1403 چندشنبه است؟
روز بزرگداشت خیام در تقویم سال 1403 روز جمعه 28 اردیبهشت است.
زندگینامه حکیم عمر خیام نیشابوری
خیام نیشابوری در قرن پنجم هجری در شهر نیشابور به دنیا آمد. نام کاملش «غیاث الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری» بود. او همچنین خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النّیسابوری هم نامیده شده است.
وی در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله «امام موفق نیشابوری» علوم زمانه خویش را فراگرفت و چنان که گفته اند بسیار جوان بود که در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت. خیام در سال ۴۶۱ هجری نیشابور را به قصد سمرقند ترک کرد و در آنجا تحت حمایت و سرپرستی «ابوطاهر قاضی القضات» سمرقند، کتابی درباره معادله های درجه سوم تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی نوشت، و از آنجا که با خواجه نظام الملک طوسی رابطه ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد.
فقه را در میان سالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره شناسی را فراگرفت. برخی نوشته اند او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فراگرفته بود. شماری از تذکره نویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده اند. صحت فرضیه شاگردی خیام نزد ابن سینا بسیار بعید است، زیرا از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته اند. خیام در جایی ابن سینا را استاد خود می‌داند؛ اما این استادی ابن سینا، جنبه معنوی دارد.
پس از این دوران خیام به دعوت سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را بر عهده گیرد. یکی از برجسته ترین کارهای وی را می‌توان اصلاح گاه شماری ایران دانست. او هجده سال در آنجا سکونت داشت. در همین سال ها (۴۵۶) مهم ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» نوشت و در آن خطوط موازی و نظریه نسبت ها را شرح می‌دهد. به مدیریت او زیج ملکشاهی تهیه می‌شود و در همین سال ها (حدود ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می‌کند. خیام گاه شمار جلالی یا تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال الدین ملکشاه مشهور است؛ اما پس از مرگ ملک شاه این گاه شماری تداوم نیافت. در این دوران خیام به عنوان اختربین در دربار خدمت می‌کرد، هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت.
به دلیل آشوب ها و درگیری های ناشی از این امر، مسائل علمی و فرهنگی که قبلاً از اهمیت خاصی برخوردار بود به فراموشی سپرده شد. پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام الملک، خیام مورد بی مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه (زیج) قطع شد. عدم توجه به امور علمی دانشمندان و رصدخانه، خیام را بر آن داشت اصفهان را به قصد خراسان ترک کند. بعد از سال ۴۷۹ خیام اصفهان را به قصد اقامت در مرو، پایتخت جدید سلجوقیان، ترک کرد.
وی باقی عمر خویش را در شهرهای مهم خراسان به ویژه نیشابور و مرو گذراند. در آن زمان مرو یکی از مراکز مهم علمی و فرهنگی دنیا به شمار می‌رفت و دانشمندان زیادی در آن حضور داشتند. بیشتر کارهای علمی خیام پس از مراجعت از اصفهان در این شهر جامه عمل به خود گرفت.
مرگ خیام را میان سال های ۵۱۷–۵۲۰ هجری قمری می‌دانند که در نیشابور اتفاق افتاد.
دستاوردهای خیام نیشابوری
ریاضیات
می توان رد پای خیام را به واسطه طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد. قدیمی ترین کتابی که از خیام اسمی به میان آورده و نویسنده آن هم دوره خیام بوده، نظامی عروضی، مؤلف چهار مقاله، است؛ ولی او خیام را در ردیف منجمین ذکر می‌کند و اسمی از رباعیات او نمی‌آورد. جورج سارتن از خیام به عنوان یکی از بزرگ ترین ریاضی دانان قرون وسطی نام می‌برد.
ستاره شناسی
عمر خیام در مطالعه ستارگان و صور فلکی، یکی از پیشگامان دوران خویش بود و ثمره فعالیت وی در این حوزه را می‌توان در کوشش او برای اصلاح گاه شماری ایران در دوره سلطنت ملک شاه سلجوقی (۴۲۶–۵۹۰ هجری قمری) خلاصه کرد. خیام با محاسبه مدار گردش کره زمین به دور خورشید تا ۱۶ رقم اعشار، تقویم جلالی را در ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) اصلاح کرد.
موسیقی
خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسأله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.
ادبیات
خیام زندگی اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی که معاصرانش از رباعیاتی بی خبر بودند که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند. معاصران خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نکرده اند. قدیمی ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده است، کتاب خریدة القصر از عمادالدین اصفهانی است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده است.
آثار خیام نیشابوری
تندیس خیام در اسپانیا
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده است که از جمله آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد. آثار فلسفی موجود خیام به چند رساله کوتاه، اما عمیق و پربار محدود می‌شود. آخرین رساله فلسفی خیام مبین تاثیر گرایش های عرفانی بر او است. همچنین نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضی دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است.
- رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، درباره معادلات درجه سوم؛.
- رساله فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریه نسبت ها؛
- رساله میزان الحکمه؛
- قسطاس المستقیم؛
- رساله مسائل الحساب (این اثر باقی نمانده است)؛
- القول علی اجناس التی بالاربعاء، اثری درباره موسیقی؛
- رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی، یکی از شاگردان پورسینا، در سال ۴۷۳ (هجری قمری) نوشته است؛
- رساله روضه القلوب در کلیات وجود؛
- رساله ضیاء العلی؛
- رساله ای در صورت و تضاد؛
- ترجمه خطبه ابن سینا؛
- رساله ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعبگ.
- رساله مشکلات ایجاب؛
- رساله ای در طبیعیات؛
- رساله ای در بیان زیگ ملکشاهی؛
- رساله نظام الملک در بیان حکومت؛
- رساله لوازم الاکمنه؛
- اشعار عربی خیام که در حدود ۱۹ رباعی آن به دست آمده است؛
- نوروزنامه، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده است (نسخه لندن و برلن)؛
- رباعیات خیام به زبان فارسی که در حدود ۲۰۰ رباعی یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نیست؛ بلکه به خیام نسبت داده شده است.
- عیون الحکمه؛
- رساله معراجیه؛
- رساله در علم کلیات؛
- رساله در تحقیق معنی وجود.
آرامگاه خیام نیشابوری
آرامگاه خیام واقع در شهر نیشابور، یکی از نمونه های اعلای معماری مدرن ایرانی محسوب می‌شود. این بنا که در سال ۱۳۴۲ و به همت «هوشنگ سیحون»، معمار برجسته ایرانی، ساخته شد.
