استخرهایی با حجم بسیار بالا که باغداران بر مبنای حجم آن سطح زیر کشت را افزایش دادند اما هنوز مدتی نگذشته بود که صدای کارشناسان حفاظت از منابع آب درآمد و اعلام کردند با توجه به کاهش شدید بارش‌ها و برای جلوگیری از یک بحران و فاجعه زیست‌محیطی که خالی شدن سفرهای زیرزمینی و نشست زمین از تبعات آن است، باید هرچه زودتر جلوی احداث استخرها گرفته و از این روان‌آب‌های اندک نیز برای ذخیره‌سازی و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی بهره برد تا در فصول آتی آب شرب و کشاورزی از آن تامین شود.
کارشناسان معتقدند اگر روند احداث استخرها همچنان ادامه داشته باشد، در تغذیه دشت‌ها با مشکلات جدی مواجه می‌شویم و آبی که باید به مصرف نیاز طبیعی محیط زیست و یا تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی در آبخوان با بیلان منفی برسد، در بسیاری مواقع پس از مقدار زیادی تبخیر باقیمانده آن به صورت غرق‌آبی در اختیار گیاه قرار می‌گیرد اما روی دیگر سکه آنجاست که کشاورزان می‌گویند اگر استخرهای ذخیره آب نباشد، با توجه به خاموشی چاه‌موتورها کشاورزی منطقه طی چند سال آینده به نابودی کشیده خواهد شد.
استخرهای ذخیره آب یکی از الزامات بخش کشاورزی
علی‌رغم تمام هشدارهای کارشناسان حوزه آب اما همچنان برخی مسئولان بخش کشاورزی معتقدند اگر استخرهای ذخیره آب کشاورزی در خلیل‌آباد نبود، طی ۲ تا سه سال گذشته حداقل ۲۰ هزار نفر از کشاورزان منطقه مجبور به مهاجرت می‌شدند.
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی خلیل‌آباد در همین خصوص به ایسنا گفت: با وضعیت کاهش بارش‌ها اگر استخرهای ذخیره آب نباشد، کشاورزی منطقه به طور کامل از بین می‌رود.
روح‌اله ناصری کندری افزود: با سطح زیر کشتی که باغات دارند و از سویی خاموشی چاه‌موتورها آب موجود اصلا جوابگو نیست. تابستان سال گذشته به دلیل اینکه هر هفته بین ۱۰ تا ۱۲ ساعت به طور میانگین چاه‌موتورها خاموش می‌شد، مشکلات بسیاری برای کشاورزان ایجاد شد.
وی ایجاد استخر ذخیره آب را یکی از الزامات بخش کشاورزی دانست و تصریح کرد: اگر بخواهیم طرح‌های آبیاری زیرسطحی، تحت فشار و... را در خلیل‌آباد اجرا کنیم، باید آب مورد نیاز در اختیارمان باشد؛ در غیر این صورت اجرای این طرح‌ها امکان‌پذیر نیست.
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی خلیل‌آباد تصریح کرد: هر چند منکر تبخیر بخشی از آبی که در استخرها ذخیره می‌شود، نیستیم اما این آب به میزانی نیست که بخواهیم احداث استخر را به عنوان یک بحران تلقی کنیم. البته به دنبال ارائه راهکارهایی به کشاورزان هستیم تا جلوی تبخیر همان میزان آب هم گرفته شود.
ناصری کندری اضافه کرد: علی‌رغم اینکه به جد مخالف احداث استخرهای بزرگ و بیش از نیاز کشاورز در منطقه هستیم اما اگر کشاورز بخواهد طرح‌های نوین کشاورزی را در منطقه اجرا کند، ابتدا باید استخر ذخیره آب داشته باشد.
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی خلیل‌آباد با بیان اینکه به جای مقابله با احداث استخر باید مشکلات را رفع کنیم و نحوه صحیح استفاده از آب را به کشاورزان آموزش دهیم، عنوان کرد: کشاورزان منطقه چون تک‌محصولی هستند و بیشتر باغات انگور دارند، در زمان لازم آب مورد نیاز را از رودخانه ششطراز و خارزنج می‌گیرند اما در دیگر فصل‌های سال چون استخری ندارند، آب هدر می‌رود.
ناصری کندری با بیان اینکه هرچند تعداد استخرهای ذخیره آب در خلیل‌آباد بسیار بیشتر از کاشمر و بردسکن است اما به همان نسبت هم‌سطح زیر کشت بیشتر است، گفت: معتقدم حداقل هر کشاورزی که نیم هکتار زمین دارد، باید استخر داشته باشد ولی در حال حاضر از مجموع ۱۲ هزار بهره‌بردار شهرستان خلیل‌آباد ۱۰ تا ۱۲ درصدشان استخر دارند.
وی تعداد کل استخرهای ذخیره آب شهرستان خلیل‌آباد را بین ۱۳۰۰ تا ۱۴۰۰ مورد اعلام کرد و افزود: تمام تلاش خود را به کار گرفته‌ایم تا هر چه سریع‌تر تمام استخرها شناسنامه‌دار شود.
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی خلیل‌آباد گفت: اگر کشاورزی درخواست احداث استخر داشته باشد، ضمن اینکه این احداث استخر باید با نظارت جهاد کشاورزی و بر اساس نیاز و میزان سطح زیرکشت باشد، باید از آب رودخانه‌های ششطراز، خارزنج و قنات هم سهم داشته باشد؛ در غیر این صورت مجاز به احداث استخر نیستند.
وی تصریح کرد: در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد از استخرهای ذخیره آب در هفت روستای جابوز، کندر، ارغا، مزده، کاریزک، بزنجرد و دهنو احداث شده که پنج روستا از آب رودخانه ششطراز سهم دارد.
احداث ۲۵۰۰ استخر در دشت‌های ممنوعه
در همین خصوص یک کارشناس حفاظت آب از وجود بیش از ۲۵۰۰ استخر در دشت‌های خلیل‌آباد، کاشمر، بردسکن و کوهسرخ که به عنوان دشت‌های ممنوعه بحرانی معرفی شده، خبر داد و به ایسنا گفت: هر چند برای مدتی جلوی احداث استخرهای ذخیره آب در منطقه خلیل‌آباد گرفته شد اما آنقدر از نقاط مختلف فشار آوردند که متولیان بخش کشاورزی این محدودیت‌ها را نادیده می‌گیرند.
هادی معماریان با بیان اینکه استخرهای ذخیره آب در این چهار شهرستان بیلان حوضه‌های آبریز را منفی‌تر می‌کند، افزود: متاسفانه برخی از این استخرها توسط ادارات دولتی و سازمان‌ها احداث شده است.
وی با انتقاد از توسعه استخرهای ذخیره آب کشاورزی بیان کرد: بر اساس برآوردهای صورت گرفته حجم ۲۵۰۰ استخر احداث شده در منطقه ترشیز حدود ۲۰ میلیون متر مکعب است.
عضو هیات علمی گروه مهندسی آب مرکز آموزش عالی کاشمر تصریح کرد: متاسفانه ۹۰ درصد این استخرها در حاشیه مسیل‌ها و آبراهه‌ها قرار دارد؛ به دلیل احداث این استخرها آبی باقی نمانده که وارد مخازن شود.
این پژوهشگر محیط‌زیست و توسعه پایدار با بیان اینکه با احداث استخر آب از عمق ۱۵۰ تا ۳۰۰ متری بالا کشیده شده و با انتقال به استخرها در معرض تبخیر قرار داده می‌شود، گفت: در چنین فرایندی اجازه تغذیه سفره‌های زیرزمینی داده نمی‌شود. با توجه به مشکل خشکسالی و کمبود آب طی سال‌های اخیر در منطقه ترشیز استفاده کنترل شده از منابع محدود آبی موجود اهمیت زیادی دارد.
معماریان بیان کرد: هرچند یکی از روش‌های متداول ذخیره آب در کشور و به خصوص منطقه احداث استخرهای ذخیره آب است که از این طریق آب ذخیره شده برای جبران کمبود در تابستان وارد چرخه آبیاری تکمیلی می‌شود اما در سال‌های اخیر مشکلات و چالش‌های زیادی در ارتباط با این‌گونه استخرها در منطقه مطرح شده است.
وی درباره چالش‌های فرهنگی که موجب حرکت بسیاری از بهره‌برداران به سمت احداث استخر می‌شود گفت: عدم رعایت اصول فنی کاهش تبخیر از سطح آزاد آب در استخرهای ذخیره آب، عدم رعایت نسبت بهینه حجم استخر با نیاز آبی واقعی گیاه زراعی یا باغی برای آبیاری تکمیلی، عدم رعایت حقابه پایین‌دست توسط کشاورزان و آبخیزنشینان در بالادست حوضه آبریز رودخانه و استحصال بیش از حد آب از رودخانه‌ها و ذخیره‌سازی در استخرها، عدم اجرای طرح‌های نوین آبیاری برای استفاده بهینه از منبع آب ذخیره شده در استخرها، توسعه بدون برنامه‌ریزی سطح زیر کشت با داشتن منبع ذخیره آب حاصل از پمپاژ سفره‌های آب زیرزمینی در استخرها، عدم توسعه کشت گلخانه‌ای با استفاده از آب ذخیره شده در استخرها، عدم اجرای روش‌های کاهش تبخیر از سطح مخازن استخرها و عدم اجرای طرح‌های کاربری چندمنظوره از استخرهای ذخیره آب و عدم فرهنگ‌سازی و ارائه آموزش‌های لازم به کشاورزان از جمله مشکلات و چالش‌هایی است که موجب شکل‌گیری چنین پدیده‌ای شده است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه منطقه کاشمر، خلیل‌آباد و بردسکن در محدوده اقلیمی خشک و فراخشک کشور قرار گرفته که میزان بالای تبخیر(بیش از ۱۵۰۰ میلیمتر تبخیر از تشتک) در آن یکی از محدودیت‌های توسعه این‌گونه استخرهاست، گفت: به دلیل اینکه روباز بودن استخرهای ذخیره آب به افزایش تبخیر می‌انجامد، کشاورزان با دیدن کاهش میزان ذخیره آب در استخر دوباره به برداشت آب از چاه اقدام می‌کنند که چندباره به چرخه تبخیر تبدیل می‌شود و این روند ادامه می‌یابد.
وی تصریح کرد: سطح و حجم این استخرها عمدتا فراتر از نیاز آبیاری تکمیلی کشاورزان است و به همین دلیل فقط منجر به افزایش تبخیر آب می‌شود. میزان تبخیر از سطح این استخرها بین ۳۰ تا ۵۰ درصد پیش‌بینی می‌شود.
معماریان ادامه داد: متأسفانه اکثر طرح‌های توجیهی احداث استخرهای ذخیره آب کشاورزی فاقد بخش محاسباتی بهینه‌سازی حجم مخزن ذخیره است که مسلما این موضوع باعث می‌شود حجم و اندازه استخر بالاتر یا پایین‌تر از نیاز واقعی آب باشد. در برخی از مزارع استخرهای ذخیره آب تا سه برابر بیش از نیاز آبی واقعی ذخیره‌سازی می‌کند که متاسفانه بخش زیادی از آب ذخیره شده تبخیر می‌شود.
وی افزود: شوربختانه آبی که باید در اصل به مصرف نیاز طبیعی محیط زیست و تغذیه سفره آب زیرزمینی برسد یا آب موجود در آبخوان(با بیلان منفی) را تامین کند، حال پس از مقدار زیادی تبخیر باقیمانده آن به صورت غرقابی در اختیار گیاه قرار می‌گیرد؛ منتها با ضریب راندمان آبیاری بسیار کم. نمونه این مشکل را می‌توان در مزارع اطراف کال ششطراز خلیل‌آباد به وضوح مشاهده کرد.
این کارشناس حفاظت آب عنوان کرد: برخی کشاورزان با تکیه بر آب ذخیره شده در استخرها بدون سرمایه‌گذاری در حوزه آبیاری تحت فشار دست به توسعه سطح زیر کشت می‌زنند و منابع آب ارزشمند حاصل از سفره‌های آب زیرزمینی را دوباره از طریق آبیاری‌های سنتی هدر می‌دهند.
وی با بیان اینکه منطقه ترشیز یکی از ضعیف‌ترین مناطق استان در کشت گلخانه‌ای است و تاکنون حمایت‌ها و اعتبارات لازم برای توسعه این نوع کشت در منطقه از جانب مسئولان انجام نشده، خاطرنشان کرد: استخرهای ذخیره آب ظرفیت بسیار خوبی برای توسعه کشت گلخانه‌ای محسوب می‌شود که راندمان بسیار بالاتری نسبت به کشت سنتی و مرسوم دارد.
احداث استخرهای تفریحی یا ذخیره‌ای در باغ‌ویلاهای اطراف کاشمر
متاسفانه استخرهای ذخیره آب در منطقه ترشیز به جای اینکه یک فرصت محسوب شود، بیشتر به عنوان یک تهدید عمل می‌کند؛ مگر اینکه با توجه خاص مسئولان و ذی‌نفعان این مساله برطرف شود.
آنچه در سال‌های اخیر مورد غفلت واقع شده، علاوه بر استخرهای ذخیره آب کشاورزی احداث استخرهای تفریحی یا ذخیره‌ای در باغ‌ویلاهای اطراف کاشمر است که به راحتی مجوز گرفته یا به صورت غیرمجاز احداث شده و هیچ‌گونه کنترلی بر آن نیست.
فقط با یک نگاه به تصاویر ماهواره‌ای در حاشیه بلوار سید مرتضی کاشمر مشاهده می‌کنیم در یک مساحت کوچک ۱۰ هکتاری ۳۸ استخر ذخیره آب در باغ ویلاها احداث شده که با یک حساب سرانگشتی حداقل ۳۸۰۰ متر مکعب آب را در خود ذخیره کرده و عمدتا هم به مصارف تفریحی می‌رسانند.
در نظر بگیرید که این استخرها حداقل ۲ تا سه بار در طول سال خالی و پر می‌شود. البته از استخرهایی با حجم بالا که سازمان‌ها و نهادهای دولتی نیز مانند آموزش و پرورش و شهرداری ایجاد می‌کند، نباید غفلت کرد.
می‌توان افزایش عمق و کاهش مساحت دهانه استخر، ایجاد پوشش گیاهی و بادشکن طبیعی یا مصنوعی در اطراف استخر و استفاده از پنل‌های خورشیدی را از جمله راهکارها برای کاهش تبخیر در منطقه خلیل‌آباد و شهرستان‌های اطراف دانست.
با ارائه راهکارهایی آب‌های روان می‌تواند به آبخوان‌های تشنه منطقه ترشیز نفوذ کند تا دشت خلیل‌آباد، کاشمر و بردسکن به سرنوشت دشت‌هایی مانند کبودرآهنگ و رفسنجان تبدیل نشود...
