سال گذشته میلادی در ادامه سال‌هایی که آمریکا با راه‌اندازی کارزار «فشار حداکثری»، تهران را زیر شدیدترین تحریم‌ها قرار داده‌بود، سپری شد. در این سال اگرچه در آمریکا، «دونالد ترامپ» جای خود را به «جو بایدن» داده بود و انتظار می‌رفت ضمن کاهش تحریم‌ها، مقدمات احیای برجام فراهم شود اما رئیس‌جمهوری دموکرات نیز در عمل همان راهی را رفت که پیشتر رئیس‌جمهوری ستیزه‌جو و تاجرمآب این کشور رفته بود.
در چنین فضایی، ایران در حوزه سیاست خارجی تدابیری را اندیشید و البته گشایش‌هایی نیز حاصل شد؛ دستاوردهایی از ترمیم روابط با همسایگان و کشورهای منطقه گرفته تا عضویت در سازمان شانگهای، تقویت محور لاتینی و نیز بازگشت مقتدرانه به میز مذاکرات برای لغو تحریم‌های ظالمانه.
تکاپوی دیپلماتیک یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های سکانداران حوزه سیاست خارجی در سال ۲۰۲۱ بود و مقامات جمهوری اسلامی از هر فرصت و تریبونی برای اعلام مواضع و گسترش مناسبات با کشورهای همجوار، منطقه و فرامنطقه بهره گرفتند که به رغم تحریم‌ها، شاهد گشایش‌هایی در این حوزه بودیم.حدود ۱۰۰ دیدار و گفت‌وگوی رئیسی در ۱۰۰ روز با مقام‌های خارجی
تکاپوی دیپلماتیک یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های سکانداران حوزه سیاست خارجی در سال ۲۰۲۱ بود و مقامات جمهوری اسلامی از هر فرصت و تریبونی برای اعلام مواضع و گسترش مناسبات با کشورهای همجوار، منطقه و فرامنطقه بهره گرفتند که به رغم تحریم‌ها، شاهد گشایش‌هایی در این حوزه بودیم.
در این ارتباط می‌توان به مصادیقی چون حضور فعال ایران در اجلاس سران اقتصادی اکو و ایجاد زمینه توسعه روابط اقتصادی با کشورهای عضو، امضای قرارداد سوآپ گازی سه‌جانبه با ترکمنستان و آذربایجان، انجام توافق‌های ترانزیتی با کشورهای پاکستان، آذربایجان، قرقیزستان، ترکمنستان و آذربایجان اشاره کرد.
در همین زمینه، دکتر رئیسی با یادآوری سفر خود به ترکمنستان و شرکت در اجلاس سران اکو، گفت: «ما ۵ سال با ترکمنستان مشکل داشتیم. با انجام این سفر، هم ارتباط برقرار و هم مساله ترانزیت حل شد. همچنین قرارداد سواپ گاز میان ترکمنستان، ایران و آذربایجان برقرار شد و این قرارداد می‌تواند زمینه خوبی باشد برای اینکه ایران را هاب(قطب) ترانزیت منطقه‌ای قرار دهیم.»
همچنین شهریورماه شاهد برگزاری «اجلاس منطقه‌ای حمایت از عراق» بودیم؛ نشستی که در آن نمایندگان ۹ کشور مصر، ایران، عربستان، اردن، قطر، امارات، کویت، ترکیه و فرانسه مشارکت داشتند و نکته مورد توجه، حضور وزیر امور خارجه ایران و سران دولت های عربی منطقه در آن اجلاس بود.
روابط تیره تهران و ریاض نیز در سال ۲۰۲۱ رو به ترمیم گذاشت و شاهد لحن صمیمانه و مسالمت‌آمیز مقامات تهران و ریاض و نیز برگزاری دست‌کم ۴ دور نشست بین مسئولان دو کشور بودیم.
در پیوند با تکاپوی دیپلماتیک تهران در سال ۲۰۲۱ بیان همین نکته کافی است که تنها دولت سیزدهم در ۱۰۰ روز اول فعالیت خود، نزدیک به ۱۰۰ دیدار و گفت‌وگوی تلفنی با مقام‌های عالی خارجی _ در حد رئیس‌جمهوری، نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه و نماینده ویژه رئیس‌جمهوری _ داشته است.
تغییر جایگاه تهران در پیمان شانگهای پس از دو دهه انتظار
یکی از بزرگترین تحولات و دستاوردهای ایران در سال ۲۰۲۱ در حوزه سیاست خارجی، در هم شکستن موانع عضویت دائم در سازمان شانگهای به عنوان یکی از مهمترین پیمان‌های منطقه ای بود؛ تغییر جایگاهی که پس از دو دهه انتظار از اهمیت قابل ملاحظه‌ای برخوردار است.
یکی از بزرگترین تحولات و دستاوردهای ایران در سال ۲۰۲۱ در حوزه سیاست خارجی، در هم شکستن موانع عضویت دائم در سازمان شانگهای به عنوان یکی از مهمترین پیمان‌های منطقه ای بود؛ تغییر جایگاهی که پس از دو دهه انتظار از اهمیت قابل ملاحظه‌ای برخوردار است.
در پایان بیست و یکمین نشست سران سازمان شانگهای که که در روزهای ۲۵ و ۲۶ شهریورماه در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار شد، سران هشت کشور عضو اصلی سازمان، نظر موافق خود را با تبدیل عضویت جمهوری اسلامی ایران از عضو ناظر به عضو اصلی اعلام و اسناد مربوط به آن را امضا کردند.
از نگاه ناظران؛، اینکه ایران به عضویت دائم سازمان همکاری‌های شانگهای درآمده، یک مزیت و فرصت مغتنمی برای هر دو طرف است. در ارتباط با منافع آن برای ایران باید گفت که تغییر جایگاه می‌تواند نقطه آغاز استراتژی عمل‌گرایانه نگاه به شرق در سیاست خارجی جمهوری اسلامی باشد.
از طرفی، کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای در مجموع بیشترین تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی در جهان هستند که با مساحتی در حدود یک چهارم سطح خشکی‌های زمین و حدود نیمی از جمعیت جهان، در عمل موجب بر هم خوردن جهان تک قطبی مطلوب آمریکا و ایجاد توازن قدرت در جهان چند قطبی شده‌اند؛ مواردی که به وزن سیاسی تهران در جهان خواهد افزود.
کارشناسان بر این باورند حضور ایران به عنوان عضو دائم در این سازمان با توجه به فعالیت‌ها و همکاری‌های گسترده اعضای آن در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی، بازرگانی، پولی-بانکی، انرژی و فرهنگی، فضای مناسب‌تری را برای تعاملات بین‌المللی کشورمان فراهم خواهدآورد.
سازمان همکاری شانگهای تا پیش از تغییر جایگاه ایران (که البته اعمال آن احتمالا چند سال زمان ببرد) دارای هشت عضو دائم شامل کشورهای هند، قزاقستان، چین، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان بود. چهار کشور افغانستان، بلاروس، ایران و مغولستان نیز به عنوان عضو ناظر و ۶ کشور آذربایجان، ارمنستان، پادشاهی کامبوج، نپال، ترکیه و سریلانکا نیز از شرکای گفت‌وگوی آن به شمار می‌رفتند.
نقش فعال ایران برای برون رفت افغانستان از بحران
تهران افزون بر پذیرش حدود سه میلیون مهاجر افغان در سال‌های اخیر، در فضای پس از تسلط طالبان بر افغانستان در میانه سال ۲۰۲۱، نقش فعالی برای برقراری صلح و ثبات در این کشور دوست و همسایه ایفا کرده‌است.
تهران افزون بر پذیرش حدود سه میلیون مهاجر افغان در سال‌های اخیر، در فضای پس از تسلط طالبان بر افغانستان در میانه سال ۲۰۲۱، نقش فعالی برای برقراری صلح و ثبات در این کشور دوست و همسایه ایفا کرده‌است.در ادامه نشست‌های سه‌گانه مسکو پیرامون بررسی تحولات افغانستان، دومین دور نشست وزیران امور خارجه همسایگان افغانستان ۵ آبان‌ماه در وزارت امور خارجه با حضور «محمد مخبر» معاون اول رئیس‌جمهوری، «حسین امیر عبداللهیان» وزیر امور خارجه و وزیران امور خارجه ازبکستان، چین، ترکمنستان، تاجیکستان و پاکستان برگزار شد. در این نشست، وزیران امور خارجه چین و روسیه و نیز «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل به صورت مجازی شرکت داشتند.
در جریان این نشست، وزیران امور خارجه کشورهای همسایه افغانستان بر اهمیت شنیدن صدا و خواسته مردم این کشور از سوی جامعه بین‌المللی تاکید کردند و خواستار آن شدند که گروه حاکم بر افغانستان به تعهدات خود در مقابل خواسته‌های مردم و انتظارات جامعه بین‌الملل عمل کنند.
همچنین وزیران امور خارجه کشورهای همسایه افغانستان در بیانیه‌ای مشترک تاکید کردند که یک ساختار سیاسی فراگیر و گسترده با مشارکت همه اقوام، تنها راه‌حل مسائل افغانستان است و حملات تروریستی را در هر فرم و شکل از جمله علیه گروه‌های قومی و مذهبی و حملات تروریستی به مساجد را شدیدا محکوم کردند.
توازن‌بخشی در نگاه به شرق و غرب جهان
در سال ۲۰۲۱ دو دیدگاه «نگاه به شرق» و «نگاه به غرب» تعدیل شده و دیدگاه «بینابینی» به جهان شکل گرفت؛ دیدگاهی که بر حفظ تعادل در نگاه به غرب و شرق تاکید داشت؛ سند راهبردی ۲۵ سال با چین و ۲۰ ساله با روسیه، تکاپوی دیپلماتیک برای رفع اختلافات با غرب بر سر برجام، تلاش برای همکاری نزدیک با کشورهای حوزه کارائیب و آمریکای لاتین از جمله الگوهای رفتاری برای توازن‌بخشی به روابط خارجی به شمار می‌رفت.
در سال ۲۰۲۱ دو دیدگاه «نگاه به شرق» و «نگاه به غرب» تعدیل شده و دیدگاه «بینابینی» به جهان شکل گرفت؛ دیدگاهی که بر حفظ تعادل در نگاه به غرب و شرق تاکید داشت.البته نگاه مثبت و متقابل ایران و کشورهای آمریکای لاتین در دولت سیزدهم وارد فضای جدی‌تری شد به طوری که رهبران کشورهای آمریکای لاتین از جمله رئیسان‌جمهوری ونزوئلا، کوبا و نیکاراگوئه در کنار دیگر مقام‌های جهانی، پیروزی رئیسی را تبریک گفتند و نسبت به گسترش مناسبات دولت‌های متبوع خود با تهران ابراز امیدواری کردند.
«حسین امیرعبداللهیان» وزیر امور خارجه کشورمان چندی پس از دیدار با همتای ونزوئلایی از امضای یک سند همکاری در ماه‌های آینده خبر داد و گفت: گفت‌وگوهای مهمی با یکدیگر داشتیم و توافق کردیم نقشه راه همکاری‌های ۲۰ ساله تهران و کاراکاس را ترسیم کنیم.
اینک نیز خبرهایی از سفر «نیکلاس مادورو» رئیس‌جمهوری ونزوئلا به گوش می‌رسد و او گفته‌است که در آینده بسیار نزدیک برای تسریع پروسه همکاری‌های دوجانبه با جمهوری اسلامی و تحکیم مناسبات اقتصادی دو کشور به تهران سفر می‌کند. اگرچه مادورو به تاریخ این سفر اشاره نکرده اما از نگاه ناظران، این سفر به احتمال زیاد در همین روزهای ابتدایی سال ۲۰۲۲ انجام خواهد گرفت.
ایران همزمان با گسترش روابط با ونزوئلا، تقویت و ترمیم روابط با دیگر کشورهای این حوزه را در برنامه خود دارد. تهران پیشتر روابط اقتصادی و تجاری گسترده‌ای را با کشورهای بولیوی، نیکاراگوئه و اکوادور برقرار کرده‌بود که می‌توان به پروژه ایران برای تجهیز بنادر نیکاراگوئه، ساخت تاسیسات پتروشیمی در اکوادور، ساخت کارخانه سیمان، اکتشاف اورانیوم و استخراج معادن بولیوی در دولت دهم نیز اشاره‌کرد.
مطالبه لغو تحریم‌ها با توسل به دیپلماسی و میز مذاکره
سال ۲۰۲۱ را از جهتی می‌توان سال ازسرگیری مذاکرات حق‌جویانه در ایران برای لغو تحریم‌های ظالمانه دانست؛ مذاکراتی که پس از خروج امریکا از برجام و کاهش تعهدات از سوی تهران متوقف شد و از آوریل ۲۰۲۱ (فروردین ۱۴۰۰) از سرگرفته شد.
سال ۲۰۲۱ را از جهتی می‌توان سال ازسرگیری مذاکرات حق‌جویانه برای لغو تحریم‌های ظالمانه دانست.از میانه فروردین تا ۳۰ خردادماه در دولت دوازدهم شاهد ۶ دور مذاکره در وین پایتخت اتریش بودیم؛ مذاکراتی که بدون دستیابی به توافق به دولت سیزدهم محول شد. دولت سیزدهم نیز پس از وقفه‌ای حدود ۶ ماهه مذاکرات لغو تحریم‌ها را هشتم آذرماه استارت زد.
ارائه دو سند مرتبط با «رفع تحریم‌ها» و «فعالیت‌های هسته‌ای» به طرف‌های مذاکرات از سوی هیات ایرانی و وعده تهران برای ارائه سند سوم در صورت موافقت با دو سند قبل، از جمله مسائلی بود که در دور نخست مذاکرات رقم خورد. بنابراین تیم ایرانی در این دور از مذاکرات با دست پُر و ارائه ابتکارات راهگشا همه تمهیدات لازم برای پیگیری مذاکراتی سازنده و نتیجه‌محور را پیش‌بینی کرده‌بود.
در دور دوم مذاکرات که از ششم دی‌ماه کلید خورد و اینک نیز در جریان است، تیم هسته‌ای دولت سیزدهم با رد «سند ۲۰ ژوئن» به عنوان برآیند مذاکرات ششگانه دولت دوازدهم و تکیه بر اسناد یکم و پانزدهم دسامبر، درصدد توافقی جامع‌تر با غرب برآمده‌است؛ توافقی که همزمان با جدیت در لغو تمامی تحریم‌ها، به مسائل مهم دیگری چون «تضمین» و «راستی‌آزمایی» از لغو تحریم‌ها نظر دارد.
