زنان سرپرست خانوار برای تأمین معاش خود و خانواده با مشکلات بسیاری مانند برخی تبعیض‌های فرهنگی، ضعف دسترسی به فرصت‌های شغلی، کم سوادی یا بیسوادی، نداشتن درآمد پایدار و رویارویی با مشکلات روحی روانی و … دست و پنجه نرم کنند. بر اساس اطلاعات داشبورد اطلاعات زنان سرپرست خانوار در پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان، حداقل ۶۰ درصد زنان سرپرست خانوار در ایران در گروه سنی بالای ۵۰ سال قرار می‌گیرند و میانگین سنی زنان سرپرست خانوار تغییر کرده و به ۵۵ سال رسیده است.
هفت هزار و ۸۱۸ نفر از زنان سرپرست خانوار دچار معلولیت هستند. از هر ۱۰ زن سرپرست خانوار معلول یک نفر بالای ۵۰ سال سن دارد. وضعیت سواد زنان سرپرست خانوار نیز نشان می‌دهد که نیمی از زنان سرپرست خانوار بیسواد هستند. یک سوم زنان سرپرست خانوار باسواد نیز تحصیلات ابتدایی دارند. شکاف بزرگی میان نرخ باسوادی زنان سرپرست خانوار روستایی و شهری وجود دارد.
از هر دو خانوار زن‌سرپرست یک خانوار تحت پوشش نهادهایی حمایتی است. کمیته امداد بالاترین سهم را در حمایت از زنان سرپرست خانوار دارد و بیشترین حمایت همان پرداخت مستمری است و ۴۴ درصد خانوار زنان سرپرست مستمری دریافت می‌کنند. در سال ۹۷ در مناطق شهری ۳۳.۴ درصد خانوارهای زن سرپرست جزو خانوار فقیر بودند.
در استان اصفهان هم بر اساس آخرین سرشماری، ۱۹۶ هزار و ۳۰۸ خانوار توسط زنان اداره می‌شود و طبق گفته‌های معاونت آمار و اطلاعات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی اصفهان آمار جمعیت زنان سرپرست خانوار استان در مقایسه با سرشماری سال ۹۰ رشد دو و هفت‌دهم درصدی داشته است.
۷۷ هزار خانواده زیر پوشش نهادهای حمایتی
گروهی از این خانواده‌ها زیر پوشش نهادهای حمایتی مانند کمیته امداد و بهزیستی هستند و برخی دیگر از کمک خیریه‌ها بهره‌مند می‌شوند، ولی الله نصر؛ مدیرکل بهزیستی استان اصفهان جمعیت زنان سرپرست خانوار زیر پوشش این سازمان را نزدیک به ۱۰ هزار نفر اعلام می‌کند و به گفته کریم زارع؛ مدیرکل کمیته امداد امام خمینی (ره) اصفهان، ۶۷ خانواده زن سرپرست نیز تحت پوشش این نهاد است، بنابراین روی هم رفته می‌توان گفت ۷۷ هزار زن سرپرست خانوار در اصفهان تحت حمایت سازمان‌های حمایتی هستند و در کنار مستمری ماهیانه، خدمات مهارت افزایی و توانمندسازی اجتماعی و همچنین آموزش برای اشتغال‌زایی به آنان ارائه می‌شود.
اما نگاهی به وضعیت زندگی خانواده‌هایی که زیر سایه سرپرست زن اداره می‌شود گویای آن است که این برنامه‌ها، نه تنها برای شناسایی و حمایت از همه جامعه هدف کافی نیست بلکه کم و کاستی‌های برنامه و بودجه نهادهای حمایتی باعث می‌شود در عمل این خانواده‌ها در برابر آسیب‌های اجتماعی، تنها و بدون پشتیبان باشند.
پای درد و دل زنان سرپرست خانوار
معصومه ۳۵ ساله که صاحب دو فرزند است، در یکی از شهرک‌های حاشیه اصفهان زندگی می‌کند، می‌گوید: وقتی ازدواج کردم، متوجه شدم همسرم معتاد است، اما با تشویق اطرافیان و چون باردار بودم سر کار رفتم، از قالیبافی تا خدمات نظافتی و حتی رانندگی سرویس مدرسه را امتحان کردم اما درآمد هیچکدام کافی نبود، الان در یک سرای سالمندان کار می‌کنم ولی به سختی می‌توانم از پس مخارج اجاره خانه و تحصیل بچه‌ها بر بیایم، شوهرم هم بیمار است و هزینه‌های دارو و درمان هم به مخارجمان اضافه می‌شود.
مریم ۴۰ ساله نیز مادر سه فرزند است و با کار کردن در یک کارگاه کوچک خیاطی زندگی خانواده را اداره می‌کند، او می‌گوید: شوهرم در یک کارگاه ریختگری کار می‌کرد و بخاطر حادثه‌ای، از کار افتاده شد، اوایل برای پیدا کردن شغل به هر دری زدم اما چون از بچگی با خیاطی آشنایی داشتم، در خانه شروع به خیاطی کردم، یک مغازه کوچک اجاره کردم و سالهاست با درآمد همین کار، خانواده‌ام را اداره می‌کنم.
افزایش ۲۷ درصدی جمعیت زنان سرپرست خانوار
زهرا بنیانیان؛ مدیرعامل مؤسسه خیریه صدیقین درباره مشکلات زنان سرپرست خانوار به خبرنگار ایمنا می‌گوید: منظور از زنان سرپرست خانوار، بانوانی هستند که بار تربیتی فرزندان خود، تدبیر امور منزل و بار معیشتی خانه را به دوش می‌کشند و شامل زنانی می‌شوند که به دلیل فوت همسر یا مهاجرت، جدایی و طلاق و … سرپرست خانوار شده‌اند و یا زنانی که همسران از کارافتاده جسمی یا روانی دارند همین طور زنانی که سرپرستشان به دلیل اعتیاد یا بزهکاری، فاقد کارکردهای درست و سالم هستند.
وی گروه آخر از زنان سرپرست خانوار را دختران در سن تجرد قطعی معرفی کرد و ادامه می‌دهد: این افراد نیز سرپرست خواهر، برادر و گاهی پدر و مادر خود هستند اما بیشتر کسانی در این گروه قرار می‌گیرند که به تجرد قطعی رسیده‌اند.
مدیرعامل مؤسسه خیریه زنان سرپرست خانوار صدیقین از افزایش تعداد زنان سرپرست خانوار در یک دهه اخیر خبر داد و می‌افزاید: طبق آمارهای رسمی از سال ۹۰ تا ۹۸ شمار زنان سرپرست خانوار تا ۲۷ درصد افزایش یافته و این در شرایطی است که بازار کار زیر فشارهای سنگین اقتصادی، تحریم‌ها و مشکلات فراوانی است و بسیاری از مردان ما هم بیکار شدند بنابراین شرایط کار و امرار معاش برای زنان نیز بسیار سخت شده است.
بنیانیان با اشاره به نامگذاری پدیده خانواده‌های دارای سرپرست زن از سوی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی به عنوان یک معضل اجتماعی، می‌گوید: این گروه از بانوان با فقدان‌های زیادی در ابعاد مختلف روبه‌رو هستند، باید معاش خود و خانواده را تأمین کنند اما مسائلی مانند برخی تبعیض‌های فرهنگی، ضعف دسترسی به فرصت‌های شغلی، کم سوادی یا بیسوادی، نداشتن درآمد پایدار و رویارویی با مشکلات روحی روانی و … کار را برای آنها دشوارتر می‌کند.
دشواری‌های کاریابی برای سرپرستان بیسواد یا کم‌سواد
این مدیر نمونه زن و کارآفرین برتر، خاطرنشان می‌کند: یکی از مهمترین مشکلات زنان سرپرست خانوار کم سوادی آنهاست بر اساس آمار دفتر امور حمایتی و توانمندسازی وزارت رفاه اجتماعی نیمی از زنان سرپرست خانواده بیسواد هستند و یک سوم آنها نیز با تحصیلات ابتدایی زندگی و کار می‌کنند، بنابراین مشکل بیسوادی و کم سوادی دستیابی به شغل مناسب را برای این قشر بسیار مشکل می‌کند.
مدیرعامل مؤسسه خیریه صدیقین اظهار می‌کند: نتایج آمارهای نفوس و مسکن در سال‌ها و دهه‌های مختلف را نشان دهنده تعداد بالای زنان سرپرست خانوار در دهک‌های اول و دوم اقتصادی است به عبارت دیگر، فقیرترین فقرای جامعه نیز در بین این زنان به سر می‌برند و مشکل فقر مطلق دست به گریبان بسیاری از این خانواده‌ها است.
وی با اشاره به تندتر شدن شیب زنانگی آسیب‌های اجتماعی در سال‌های اخیر، می‌افزاید: در آمارهایی مانند اعتیاد، خودکشی و جرایمی که منجر به زندانی شدن می‌شود، آمار زنان رشد زیادی داشته که حکایت از سختی‌هایی دارد که این خانواده‌ها با آن روبه‌رو هستند و از آنجا که خانواده تک سرپرست است، اگر این خانواده دچار چنین معضلاتی شود مشکلات را بسیار حادتر و سرنوشت بچه‌ها را دچار مشکل می‌کند.
بیکاری ۷۵ تا ۸۲ درصد زنان سرپرست خانوار
بنیانیان آمارهای رسمی ثبت ۱۸ طلاق در هر ساعت و همچنین افزایش اعتیاد، مرگ و میرهای جاده‌ای و به تازگی افزایش مرگ و میرها به دلیل کرونا را به معنای رشد جمعیت خانواده‌های زن سرپرست می‌داند و می‌گوید: باید برای این شرایط برنامه جدی، منظم و منسجم داشته باشیم تا بتوانیم با مشکلاتی که خانواده‌های تک والدی را تهدید می‌کند، مقابله کنیم.
وی با اشاره به اینکه بین ۷۵ تا ۸۲ درصد جمعیت زنان سرپرست خانوار، درگیر بیکاری هستند، ادامه می‌دهد: تعدادی از آنها تحت پوشش کمیته امداد و سازمان بهزیستی یا برخی خیریه‌ها هستند و تعداد بسیار زیادی از آنها هیچ گونه پوشش و جایگاه حمایتی برای تأمین زندگی و امنیت ندارند.
مدیرعامل مؤسسه خیریه صدیقین این قشر و خانواده‌هایشان را در معرض آسیب‌های اجتماعی گوناگون دانسته و می‌گوید: وقتی فشار اقتصادی بسیار زیادی را تحمل می‌کنند و کار دائم یا حتی فصلی و غیرپایدار هم ندارند، ممکن است برای گذران زندگی خود به مشاغل کاذب یا نامناسب روی بیاورند، فرزندان چنین خانواده‌هایی نیز برای کمک به خانواده، مجبورند تحصیل را رها کرده وارد بازار کاری شوند که برای حضور در آن مهارت لازم را ندیده‌اند و با پیامدهای بسیار زیادی روبه‌رو می‌شوند.
آسیب‌هایی که روزبه‌روز کودکانه‌تر می‌شوند
مسئول پیشین امور استان‌های دفتر امور زنان ریاست جمهوری با اشاره به زندگی بسیاری از خانواده‌های زن سرپرست در مناطق آسیب پذیر و حاشیه‌ای، می‌افزاید: تصور کنید پدر در خانواده نیست یا کارکرد واقعی خود را ندارد، مادر برای امرار معاش از خانه خارج شده و فرزند خانواده در محله‌ای تنهاست که می‌تواند هرگونه خطری او را تهدید کند در نتیجه آسیب‌های اجتماعی در این قشر، روزبه‌روز کودکانه‌تر می‌شود و یک نمونه کوچک آن، پایین آمدن سن مصرف مواد مخدر است که اتفاقات تلخ دیگری هم به همراه دارد.
بنیانیان با اشاره به ضرورت برگزاری دوره‌های آموزشی برای این قشر می‌گوید: هر فرد وقتی در رویارویی با مشکلی قرار می‌گیرد، به شرطی می‌تواند موفق شود که آموزش‌های لازم را برای رویارویی با آن، در مقطعی از زندگی خود دیده باشد و سوال اینجاست که آیا یک زن سرپرست خانوار در منزل پدر خود آموخته که اگر با بحرانی روبه‌رو شد، چگونه او باید سرپرست خانواده باشد، یا در مدرسه و دانشگاه چنین آموزش‌هایی ارائه می‌شود؟
مسئول آموزش و حمایت هدف‌دار زنان سرپرست خانوار کیست؟
وی با اشاره به وظیفه نهادهای رسمی و عمومی در پوشش حمایتی از بانوان سرپرست خانوار اظهار می‌کند: آیا در کشور ما نهادهای حمایتی رسمی و دولتی و عمومی به گونه‌ای ایجاد شدند که بتوانند بانوان روبه‌رو با این مشکلات را پوشش دهند تا با شرایط جدید وفق یابند؟
مدیرعامل مؤسسه خیریه صدیقین با بیان اینکه چه کسی در این جامعه مسئول آموزش و حمایت هدف‌دار و جامع در مقطعی برای زن سرپرست خانوار است، می‌افزاید: اینها خلاءهای جدی است که باید برای آنها چاره اندیشی کرد، یکی از راهکارهای بازسازی شخصیت روحی و روانی این است که زن سرپرست خانوار، استعدادهای خود و اعضای خانواده را بشناسد و بر مبنای آن فعالیت کند، اما در این راه از حمایت محروم است.
بنیانیان وظیفه دولت را تسهیل‌گری برای ترویج برنامه‌هایی برای تعامل بهتر زنان سرپرست خانوار با جامعه و بهبود وضعیت اشتغال آنها دانست و گفت: نیمی از جمعیت ما را زنان تشکیل می‌دهند آیا درصدی از این زنان که دچار حادثه شده و عنوان زن سرپرست خانوار را به دوش می‌کشند باید رها شوند یا باید برای آنها برنامه‌ریزی شود تا از تمام توان و ظرفیت آنها در ابعاد مختلف استفاده شود و هم خودشان رشد کرده و هم به رشد جامعه کمک کنند.
اجرای طرح‌های گروه همیار و طرح مالی خرد برای زنان
عبدالرضا اسماعیلی؛ معاون امور اجتماعی اداره کل بهزیستی استان اصفهان درباره آمار زنان سرپرست خانوار تحت پوشش بهزیستی به خبرنگار ایمنا می‌گوید: بر اساس آخرین آمار ۱۰ هزار زن سرپرست خانوار زیر پوشش بهزیستی قرار دارند اما در دو سال اخیر چون اعتبارات محدودی برای پذیرش متقاضیان جدید در اختیار داشتیم، بیشتر این درخواست کنندگان، جذب کمیته امداد شدند.
وی با اشاره به اعتبارات محدود بهزیستی برای اجرای همه خدمات حمایتی تصریح می‌کند: طرح‌های گروه همیار و طرح مالی خرد، در دفتر توانمندسازی زنان در حال اجراست و گروه همیار در زمینه اشتغال گروهی زنان در حال اجراست همچنین طرح مالی خرد برای اشتغال زنان خانه‌دار و حاشیه‌نشین، زنان خانه‌دار در روستاها برنامه‌هایی چون آموزش امور مالی، پرداخت وام اشتغال با همکاری بانک کشاورزی و مؤسسه تاک برای خرید وسایل ضروری زندگی، ودیعه مسکن و … را برای زنان سرپرست خانوار اجرا می‌کند.
اسماعیلی از ثبت‌نام تمام متقاضیان پشت نوبتی دفتر توانمندسازی بهزیستی در ماه‌های اخیر خبر داده و می‌گوید: در حال حاضر آمار پشت نوبتی‌ها به کمتر از ۲۰۰ نفر می‌رسد و برای متقاضیان جدید نیز مستمری برقرار شده است.
افزایش زنان سرپرست خانوار به دنبال طلاق و اعتیاد
وی درباره افزایش آمار زنان سرپرست خانوار اظهار می‌کند: درست است که افزایش آسیب‌های اجتماعی مانند طلاق، اعتیاد و … به معنای رشد جمعیت زنان سرپرست خانوار است اما در این زمینه آمار دقیقی نداریم، مواردی چون تأمین هزینه‌های زندگی و تحصیل فرزند دانش‌آموز و دانشجو، تأمین هزینه مسکن و پرداخت اجاره بها یا هزینه رهن مسکن، مراجعاتی باز مهمترین مشکلات این زنان است که نشان می‌دهد این قشر به شدت در مضیقه هستند.
معاون امور اجتماعی بهزیستی استان اصفهان می‌گوید: مهمترین هدف تشکیل دفتر توانمندسازی زنان ایجاد ظرفیت در زمینه‌های روانی، اقتصادی بانوان است و این قشر در جامعه دچار مشکلات و چالش‌هایی هستند که باید دنبال بهبود شرایط آنها در زمینه مشکلات با فرزندان و سازگاری با جامعه، مهارت‌های زندگی و … باشیم و ایجاد فرصت اشتغال انفرادی و گروهی نیز در اولویت دوم است.
برنامه اصلی، توانمندسازی اقتصادی است
شادی فضلی، مدیرکل امور زنان و خانواده استانداری اصفهان نیز درباره ناکافی بودن حمایت‌های اقتصادی و اجتماعی از زنان سرپرست خانوار به خبرنگار ایمنا می‌گوید: در برنامه ششم توسعه طبق بند ت ماده ۸۰، موضوع زنان سرپرست خانوار، با اولویت توانمندسازی و تقسیم کار دستگاهی برای برنامه کاهش آسیب‌های اجتماعی در شورای اجتماعی کشور مطرح شده است.
وی می‌افزاید: هدف اصلی برای این گروه از زنان توانمندسازی اقتصادی با رویکرد توسعه خوداشتغالی و پیشگیری از ورود به چرخه حمایتی با استفاده از ظرفیت‌های آموزشی دستگاه‌های اجرایی است، از آنجا که ارائه آموزش به زنان سرپرست خانوار موضوعی تخصصی بوده و باید علاوه بر آموزش مهارتی و فنی، جنبه‌های دیگری مانند موضوعات فرهنگی، روانی و شخصیتی نیز مورد توجه قرار بگیرد، لازم است ارائه این خدمات با تکیه بر تجارب دستگاه‌های تخصصی حمایتی کمیته امداد امام خمینی (ره) و بهزیستی انجام شود.
فضلی یکی از نیازهای مهم این قشر را اشتغال معرفی کرد و می‌گوید: تأمین معاش و مهارت آموزی و توانمندسازی اجتماعی زنان سرپرست خانوار در اولویت برنامه‌ها بوده و بسیاری از طرح‌ها به ویژه طرح‌های اقتصادی و اشتغال‌زایی با اولویت این گروه از زنان تدوین شده است.
وی ادامه می‌دهد: از جمله اقدامات انجام شده برای این قشر ایجاد مرکز توانمندسازی زنان سرپرست خانوار است، طرح توانمندسازی اقتصادی و مهارت آموزی را نیز در مناطق حاشیه شهر اجرا کردیم که زمینه ورود ۲۸۰ نفر از زنان سرپرست خانوار به بازار کار را از طریق نمایشگاه‌ها و فروش آنلاین محصول فراهم کرد.
مدیرکل امور زنان و خانواده استانداری اصفهان با اشاره به اجرای طرح توان افزایی و ارتقای تاب آوری اجتماعی برای بیش از ۵۰۰ نفر از زنان و خانوارهای مناطق حاشیه و آسیب پذیر استان، می‌گوید: با همکاری دستگاه‌های اجرایی، خیران و سمن‌های حوزه زنان و خانواده برای ۲۰۰ زن سرپرست خانوار اشتغال‌زایی موقت شد همچنین ۲۵۰ سمن در بخش‌های آموزشی، بهداشتی، تأمین و توزیع اقلام معیشتی به کار گرفته شدند که با کمک دستگاه‌های حمایتی بهزیستی، کمیته امداد و خیران در این مدت ۶۰۰ نفر از زنان سرپرست خانوار برای معرفی برای دریافت بسته‌های حمایتی و آموزشی معرفی شدند.
