اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) یک مشکل رفتاری رشد عصبی است که می‌تواند خفیف تا شدید باشد. ADHD یا همان بیش‌فعالی انواع مختلفی دارد، کودکان مبتلا به اختلال توجه و بیش‌فعالی (ADHD)، بیقراری، تکانش‌گری و یا بی‌توجهی مداوم را از خود نشان می‌دهند.
طبق جدیدترین نسخه کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-IV-TR)، سه الگوی رفتاری وجود دارد که نشان دهنده بیش‌فعالی است. مبتلایان به بیش‌فعالی و نقص توجه ممکن است علائم بی‌توجهی را به طور مداوم نشان دهند. آنها ممکن است به مراتب بیش از سایر کودکان همسن خود، الگوی بیش‌فعالی و تکانشی داشته باشند. یا ممکن است هر سه نوع رفتار را نشان دهند.
به نظر می‌رسد از هر ۲۰ کودک، یک کودک دچار اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) است، این اختلال می‌تواند در عملکرد روزمره این کودکان تأثیرات مخرب زیادی داشته باشد طوری که در سنین مدرسه دچار اختلال یادگیری می‌شوند و در سنین بلوغ دچار افسردگی و آسیب‌های اجتماعی و در بزرگسالی نمی‌توانند جایگاه‌های مناسب شغلی را کسب کنند. سن طلایی تشخیص و درمان بیش‌فعالی سه تا هفت سالگی است و مراجعه زودهنگام به کلینیک‌های کاردرمانی و درمان دارویی آنها کمک بسیاری می‌کند.
برچسب بیش‌فعالی را دائم به کودک گوشزد نکنیم
ملینا شیرانی روانشناس بالینی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا در خصوص ویژگی‌های کودکان بیش‌فعال، اظهار می‌کند: بیشتر افراد بر این باور هستند که کودک بیش‌فعال باید حرکت‌های فزون حرکتی و فعالیت بیش از اندازه داشته باشد اما نکته مهم اینکه در زیرمجموعه این اختلال دو اصطلاح بیش‌فعالی و کمبود توجه وجود دارد و بعضی کودکان ممکن است هر دو مورد را داشته باشند و علاوه بر اینکه فزون حرکتی دارند و نمی‌توانند یکجا بنشینند و تمرکز خود را حفظ کنند و یا به صحبت کسی گوش بدهند، وسعت توجه این کودکان هم بسیار کم است.
وی اضافه می‌کند: احتمال دارد یک کودک بیش‌فعالی نداشته باشد و بسیاری از حرکت‌های او از نرمال باشد اما برای تمرکز کردن دچار مشکل شود این کودک هم جزو این دسته تشخیصی محسوب می‌شود و باید والدین قبل از اینکه کودک دچار ناکامی‌های تحصیلی شود به او کمک کند تا بتواند توجه خود را به مسائل بیشتر کند.
این روانشناس بالینی تاکید می‌کند: باید والدین سعی کنند تا قبل از سن مدرسه روی کودکان در مورد این اختلال برچسب‌زنی نکنند و عده‌ای از والدین در سنین چهار یا پنج سالگی کودک می‌خواهند او را پیش روانپزشک ببرند تا دارو استفاده کند، در صورتی که می‌گوئیم باید اجازه دهند کودک به یک سنی برسد که بتوانیم تشخیص برای او بدهیم، نباید برچسب بیش‌فعالی را به طور دائم به کودک گوشزد کنند، گفتن مدوام جمله «تو بیش‌فعال هستی» علاوه بر اینکه بر روی عزت نفس کودک تأثیر می‌گذارد ناخودآگاه موجب کاهش تمرکز او می‌شود.
شیرانی تصریح می‌کند: باید تلاش کرد فراتر از تشخیص عمل کنیم امروزه بسیاری از روان درمانگران سعی می‌کنند با تشخیص کاری نداشته باشند، والدین مرتب تکرار نکنند که فرزندان آنها بیش‌فعال است، یک بازه زمانی برای تخلیه انرژی جسمی فرزند بگذارند و انجام ورزش‌های دسته جمعی خانوادگی، پرشور و پرهیجان را برنامه‌ریزی کنند و در طول روز اجازه دهند تا فرزند آنها این انرژی‌ها را تخلیه کند.
راهکارهایی برای تمرکز بیشتر کودکان بیش‌فعال
این مشاور خانواده اظهار می‌کند: برخی کودکان برای تخلیه انرژی جیغ می‌زنند تعدادی فعالیت فیزیکی دارند، زمانی هم که کودک وارد مدرسه و فضای آموزشی می‌شود باید والدین به او بیاموزند در این بازه زمانی مشخص باید تنها به تکالیف درسی خود بپردازد برای کمک به تمرکز کودکان چند راهکار وجود دارد اگر روانپزشک برای یک کودک تشخیص مصرف دارو می‌دهد باید داروها را استفاده کند و والدین خودسرانه مصرف دارو را قطع نکنند.
وی می‌افزاید: والدین بدانند بیش‌فعالی کودک قبل از اینکه یک اختلال روانشناختی باشد یک اختلال در اثر نارسایی‌های بعضی مواد در مغز کودک و کم شدن نوراپی‌نفرین این اتفاق می‌افتد و با مصرف دارو و رسیدن نوراپی‌نفرین به خط پایه توجه و کنترل رفتارهای کودک انجام می‌شود. نباید والدین به مصرف دارو نگاه منفی داشته باشند و به کودک بیش‌فعال بدون دستور پزشک دارو ندهند.
شیرانی تاکید می‌کند: در مرحله بعد باید والدین از تکنیک‌های رفتاردرمانی استفاده کنند و بدانند وسعت توجه کودک آنها کوتاه است و نمی‌توانند مانند کودکان دیگر از او انتظار داشته باشند که از ابتدای صبح بر روی تکالیف درسی خود تمرکز کند، والدین آگاه باشند وسعت توجه فرزند بیش‌فعال آنها کوتاه است، باید زمان‌های درس خواندن یا فعالیت‌های آموزشی او را تقسیم کنند تا در ساعت‌های متفاوت به درس خواندن بپردازد.
والدین از تکنیک پاداش و جایزه استفاده کنند
این دکترای روانشناسی بالینی تصریح می‌کند: در واقع پدر و مادر نمی‌توانند کودک بیش‌فعال را اگر که کمبود توجه هم داشته باشد یکجا متمرکز کنند، بهتر است زمان را تقسیم کرده و در نهایت از تکنیک پاداش و جایزه استفاده کنند، با کودک مطرح کنند اگر تو امروز موفق شدی و در این فاصله زمانی تکالیف درسی را به درستی انجام دادی برای تو یک پاداش و جایزه داریم، نحوه جایزه دادن به فرزند هم کاربردی باشد و نباید کودک بداند که هر روز جایزه می‌گیرد.
وی اضافه می‌کند: به دلیل اینکه مرتب جایزه دادن به کودک او را پرتوقع می‌کند و احتمال دارد به این روند عادت کرده و برای او تازگی نداشته باشد، اگر والدین یک روز به فرزند جایزه می‌دهند برای بار دوم انجام این برنامه را تا یک هفته تکرار نکنند و فرزند آنها متوجه نشود که قرار است چه روزی دوباره جایزه بگیرد.
این روانشناس اظهار می‌کند: نوع جایزه این کودکان می‌تواند کالا، تشویق و یا یک کلمه و جمله محبت‌آمیز باشد، همچنین والدین می‌توانند برای تشویق فرزند اجازه دهند با دوستان خود بازی کند یا برنامه تلویزیونی مورد علاقه خود را تماشا کند، تکنیک‌های رفتاری هم در این زمینه بسیار مؤثر است، پدر و مادر کودکان بیش‌فعال برای درمان این فرزندان اگر به موقع اقدام کنند تا حد زیادی بسته به شدت اختلال بیش‌فعالی قابل درمان است، قطع مصرف داروی کودکان بیش‌فعال بدون تشخیص و صلاحدید درمانگر و روانپزشک اصلاً مورد پذیرش نیست.
از هر ۱۰ کودک یک نفر مبتلا به اختلال بیش‌فعالی
الهام پیرحاجی روانشناس و مشاور کودک و نوجوان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا با اشاره به آمار کودکان بیش‌فعال اظهار می‌کند: جلوی مغز انسان هورمونی به نام دوپامین یا آدرنالین به اندازه کافی ترشح می‌شود که اگر میزان این ماده در مغز کم ترشح شود اختلالی به نام بیش‌فعالی ایجاد می‌کند، هشت تا ۱۰ درصد کودکان دنیا دارای اختلال بیش‌فعالی هستند یعنی از هر ۱۰ کودک یک نفر مبتلا به این اختلال است، همه والدین آرزو دارند که فرزندانی سالم از نظر جسم و روان داشته باشند اما گاهی به دلایل گوناگون ژنتیکی، محیطی و غیره کودکانی متولد می‌شوند که مشکلات جسمی و روحی مختلف دارند.
وی اضافه می‌کند: کودکان بیش‌فعال، اوتیسم، ناشنوا یا کم شنوا نیز مانند همه کودکان دیگر زندگی می‌کنند، با این تفاوت که آنها با یک اختلال همراه هستند و باید روش‌های رفتاری و تربیتی گوناگونی در مقابل آنها به کار گرفت، بیش‌فعالی یک اختلال عصبی رشدی است که با نام‌های ADHD یا اختلال کنترل تکانه همراه با نقص توجه و تمرکز هم شناخته می‌شود، این اختلال به دلایل مختلفی در برخی کودکان بروز می‌کند و آنها را به شکل افراطی به سمت انجام یک فعالیت می‌برد.
این مشاور کودک و نوجوان تاکید می‌کند: این اختلال با نقص توجه و تمرکز، فعالیت بدنی شدید و بیش از حد و رفتارهای تکانشی همراه است، بیش‌فعالی در کودکان می‌تواند مشکلات زیادی در زندگی فردی یا روابط اجتماعی آنها به وجود آورد و به طور مستقیم روی یادگیری آنها تأثیر بگذارد، فرزندپروری و رفتار والدین برای این کودکان از اهمیت بالاتری نسبت به کودکان عادی برخوردار است.
تنبیه کودکان بیش‌فعال کمکی به بهبودی نمی‌کند
پیرحاجی تصریح می‌کند: در ابتدا مهمترین چیزی که والدین کودکان بیش‌فعال باید از آن آگاهی داشته باشند این است که آنها هیچ اراده و اختیاری نسبت به رفتار خود ندارند و تنبیه و سرکوب رفتار و احساساتشان نه تنها به بهبودی کمکی نمی‌کند بلکه در کنار مشکلات رفتاری مشکلات روحی روانی این دسته از کودکان را نیز تشدید می‌کند.
وی می‌افزاید: کودکان دارای اختلال ADHD در سه حوزه دچار مشکل هستند، دسته اول کودکانی که تنها نقص توجه و تمرکز دارند، دسته دوم کودکانی که تنها تکانش‌گر و بی‌قرارند و دسته سوم که ادغام شده از هر دو مشکل است، این دسته از کودکان به صورت ناخودآگاه و غیرارادی به دستورات توجهی ندارند و محرک‌های محیط دائم حواس آنها را پرت می‌کند و در سازمان دادن کارها مشکل دارند مثل اینکه مدام وسایل خود را گم می‌کنند.
این روانشناس اظهار می‌کند: این گروه از فرزندان هر چه از کودکی به سمت بزرگسالی نزدیک می‌شوند به ملاک‌های کمتری برای تشخیص نیاز دارند و بی‌قراری‌های جسمی به بی‌قراری‌های درونی و ذهنی تبدیل می‌شود، برای مثال بزرگسالان بیش‌فعال به شدت تنوع‌طلب هستند و بیشتر به موادمخدر و الکل و یا سیگار تمایل نشان می‌دهند، اولین خط درمان این کودکان داروست و فرزندپروری به شیوه درست و مدیریت رفتار آنها از جانب یک بزرگسال می‌تواند به این کودکان کمک زیادی کند.
باید محیط آموزشی کودکان بیش‌فعال غنی باشد
پیرحاجی تاکید می‌کند: محیط آموزشی این کودکان باید غنی باشد و والدین به طور دائم بازی‌هایی را با آنها انجام دهند که به بهبودی در نقص توجه و تمرکزشان کمک می‌کند، درس را باید برای آموزش به آنها به قطعات کوچک و قابل فهم تقسیم کرد، باید برای برنامه‌های هفتگی و روزانه یک جدول داشته باشند، لازم است در تکالیف آنها بازی و جذابیت را دخیل کنیم تا بهتر یاد بگیرند.
وی اظهار می‌کند: وسایل و محرک‌هایی که حواس آنها را پرت می‌کند نباید جلوی دیدشان باشد، کودکان عادی با تشویق‌های گاه به گاه به انجام کارهایشان ترغیب می‌شوند اما کودکان بیش‌فعال نیاز به تشویق دائمی و سریع دارند، به تلاش کودک بیش‌فعال باید جایزه بدهیم چرا که شکست مداوم باعث سرخوردگی این دسته از کودکان می‌شود.
این مشاور کودک و نوجوان اضافه می‌کند: این کودکان از نگهداری ذهنی کمی برخوردارند پس باید برای هر تنبیه و تشویق به آنها توضیح قابل فهم ارائه دهیم، بهتر است برای این دسته از کودکان در منزل از علامت‌های به خصوصی استفاده کرد به دلیل اینکه از جلوی دید والدین دور می‌شوند و ممکن است خطرآفرین باشند، کودک بیش‌فعال اصلاً انگیزه درونی ندارد برای همین نباید سعی کنیم از طریق این انگیزه‌ها او را به کاری تشویق کنیم، این کودکان اراده‌ای برای انجام فعالیت‌های تکانشی خود و خراب کاری‌هایشان ندارند پس توهین، تحقیر و تنبیه بدنی تنها به تشدید اختلال آنها دامن می‌زد، مهمترین اصل صبوری والدین و کمک گرفتن از روانشناس کودک و روانپزشک به طور مداوم است.
