دکتر زهرا خوش نویسان، روانشناس از غیرعلمی بودن تست‌های اینترنتی می‌گوید
با تست‌های غیراستاندارد، به خودمان و بقیه برچسب نزنیـــم
الهه توانا
چقدر میتوانیم به آزمون‌های روانشناسی اینترنتی اعتماد کنیم؟
آزمون‌های روان شناسی باید در شرایط استاندارد انجام شوند؛ یعنی چارچوبی برای اجرای آن‌ها وجود داشتهباشد. محیط آرام باشد و روانشناس، روان‌سنج یا کسی که آزمون می‌گیرد، بر روند انجام آن نظارت داشتهباشد. بعضی روانشناسانِ سختگیرتر حتی نرمافزارهایی که آزمون‌های روانشناسی را در محیط مرکز مشاوره اجرا می‌کنند، قبول ندارند؛ چون معتقدند در شکلِ کامپیوتری آزمون‌ها بهجای فرم مداد-کاغذی، بسیاری از اطلاعات ضروری درباره فرد از دست میرود. نکته مهم درباره آزمون‌های روان شناسی این است که ما نمیتوانیم فقط به داده و عدد اکتفا کنیم؛ تفسیر آن‌ها، بدون مصاحبه و دانستن پیشینه مراجع و بدون صحبت کردن با او درباره دغدغهها و نگرانیهایش، تفسیر «کور» محسوب میشودو این یعنی دو نفر که نتایج آزمونشان یکسان است، تفسیر یکسانی دریافت نمیکنند. واضح است که در فضای اینترنت، این موارد رعایت نمی‌شود. آزمون‌های روان شناسی اینترنتی در کشور ما به دلیل رعایت نکردن قانون کپیرایت و حقوق معنوی آزمون‌ها، بیش از حد رواج پیدا کردهاست؛ در کشورهای پیشرفته اما برای آزمون‌های اینترنتی استانداردسازی انجام می‌شود، سایتهای مشخصی وجود دارند، باید در قبال دریافت آن‌ها هزینه پرداخت کرد و متناسب با نتایج آزمون‌های افراد به آن‌ها خدماتی ارائه می‌شود.
غیراستاندارد بودن آزمون‌های اینترنتی چه ضرری دارد؟
پرسشنامههای روان شناسی، درجهبندی دارند؛ بعضی‌هایشان خیلی ساده هستند، یکسری اطلاعات کلی به فرد میدهند و آسیبی هم در پی ندارند؛ مثل پرسشنامه «پنج زبان عشق» که می‌گوید زبان عشق غالب شما چیست یا پرسشنامههایی که درباره کیفیت زندگی است. از طرفی پرسشنامههایی هم وجود دارند که به فرد برچسب میزنند؛ مثلا میگویند شما شخصیت منفعل یا درونگرا دارید. خب فرد بعد از پر کردن این فرم، نگران می‌شود و خودش را دچار مشکل میبیند. سایتهایی هم که این پرسشنامهها را در اختیار افراد میگذارند، نه میدانند عواقب کارشان چیست و نه مسئولیتی قبول می‌کنند. به هرحال خودشناسی جذاب است، جلوی پیشرفت فناوری را هم نمی‌شود گرفت اما باید اصولی وجود داشتهباشد که افراد آسیب نبینند. انجمن روانشناسی آمریکا (APA) الان دارد برای آزمون‌های اینترنتی قانون میگذارد که حتما اعتبارشان تأیید شود.
از حرفهای شما اینطور برمیآید که بخشی از آشفتگی بازار آزمون‌های اینترنتی، به ناآگاهی مخاطبان این آزمون‌ها برمیگردد و قسمتی هم نتیجه نظارت نکردن است.
بله. تست‌های معتبر اصلا نباید در دسترس عموم قرار بگیرند؛ در کشورهای پیشرفته خرید آزمون‌های روان شناسی فقط برای روانشناسان امکانپذیر است، نه اینکه مردم خودشان تست‌ها را استفاده و تفسیر کنند. از طرف دیگر، نگرش مردم به آزمون‌ها هم مهم است. ما در حوزه مشاوره پیش از ازدواج، از آزمون‌ها برای دقیقتر شدن ارزیابیهای مان کمک میگیریم. برای من بارها پیش آمده که مراجعانم گفته‌اند ما تست‌های ازدواج را خودمان توی اینترنت انجام دادهایم. یعنی خیلیها فکر می‌کنند هزینه کردن برای آزمون‌های روان شناسی اضافی است و وقتی انواع رایگان آن در اینترنت وجود دارد، دلیلی برای پول خرج کردن نیست.
درباره نحوه اجرا و تفسیر آزمون‌های استاندارد صحبت کردید، لطفا ویژگیهای این آزمون‌ها را هم بگویید.
آزمون‌های روان شناسی استاندارد سه تا مشخصه دارند؛ یک، روایی یا اعتبار (Validity) که به معنی سنجیدن هدفمندانه موارد قابل آزمون است. دو، اعتماد یا پایایی (Reliability) که به معنی ثبات سنجش است؛ یعنی هرچندبار که آزمون انجام می‌شود، نتایج عوض نشود. سوم هم فاکتور هنجار (Norm) است؛ یعنی آزمون در یک بستر فرهنگی، براساس سن، جنسیت و قومیت بومیسازی شدهباشد. هنجارسازی از این حیث مهم است که میانگین مواردی که آزمون‌ها می‌سنجند، در هر سن و جنس و فرهنگی متفاوت است؛ مثلا میانگین میزان افسردگی از شهری به شهر دیگر فرق می‌کند یا میزان مسئولیتپذیری یک جوان 15 ساله با مردی 45ساله متفاوت است. این درحالی است که آزمون‌های اینترنتی غیر از اینکه خیلیهایشان اساسا غیرعلمی هستند، تعداد زیادیشان ترجمه شده هستند و اصلا برای فرهنگ ما ساخته نشدهاند.
به جای آزمون‌های اینترنتی برای خودشناسی، چه جایگزینهایی پیشنهاد میکنید؟
همانطور که گفتم بعضی پرسشنامهها صرفا حال فعلی فرد را بیان می‌کنند؛ نمره صحیح و غلط ندارند، اهمیت و حساسیت شان از پرسشنامههای شخصیتی و آزمون‌های سلامت روان کمتر است و استفاده از آن‌ها اشکالی ندارد. پیشنهاد دیگرم، مطالعه است؛ ما در مجموعه مهارتهای زندگی، مفهومی داریم به اسم «خودآگاهی». تلاش برای رشد خودآگاهی در همان مسیر خودشناسی است که افراد از آزمون‌های روان شناسی توقع دارند؛ با این تفاوت که مطالعه کتابهای خوب در این زمینه، موثرتر است و آسیبی هم نمیرساند. من این کتابها را پیشنهاد میکنم؛ «من کیستم؟ روشهای موثر برای خودشناسی»، نوشته «فیلیپ برنارد»، «بهداشت روان، نمی‌دانستم حق انتخاب دارم»، نوشته «جرالد کوری» و «راهنمای خودشناسی و مهارتهای زندگی برای نوجوانان» نوشته «پت پالمر». در استفاده از آزمون‌های اینترنتی هم دو نکته مهم باید یادمان باشد؛ اول سایتی که به آن مراجعه میکنید باید مسئول، راه ارتباط با مسئول و مجوز داشتهباشد؛ سایتهای معتبر معمولا به مراکز مشاوره وابسته هستند. دوم اینکه خیلی به خدمات رایگان خوشبین نباشید؛ خدمات باکیفیت معمولا هزینه دارند.
آشنایی با چند آزمون خودشناسیِ جالب و معتبر
«وکسلر» یا نمره دادن به توانایی های ذهنی تان
تست وکسلر در دهه 1930 ساخته شد و در سال 1972 تجدید نظرهای اولیه روی آن انجام شد. در حقیقت آزمون وکسلر هوش افراد را بررسی می کند و بر اساس آن تفسیری از ویژگی های شخصیتی فرد ارائه می دهد. بهره هوشی یا IQ هوش یک توانایی ذهنی عمومی است که شامل توانایی استدلال، برنامه‌ریزی، نظارت، حل مسائل، تفکر انتزاعی، درک افکار، یادگیری از آزمون‌ها و کسب تجربه است. در واقع آزمون‌های IQ تنها سه مورد از این هفت مورد (هوش زبانی، هوش منطقی ریاضی و هوش فضایی) را می‌سنجد در حالی که ممکن است فردی در یک تا چهار نوع دیگر از هوش توان بیشتری داشته باشد که به‌خاطر زاویه دید محدود IQ در «نقطه کور» قرار بگیرند. آزمون اولیه وکسلر برای بزرگ سالان ساخته شده بود که شامل دو بخش کلامی و غیر کلامی یا عملکردی بود. این آزمون چند سال بعد برای بررسی هوش و شخصیت کودکان هم تهیه شد و هم اکنون هنوز هم مورد استفاده قرار می گیرد. در آزمون های کلامی اطلاعات عمومی و ادراک، مسائل عددی وتشابهات بررسی می شود و در کنار آن لغات و حافظه عددی فرد هم مورد ارزیابی قرار می گیرد. در گروه غیر کلامی، رمز نویسی و ماز وجود دارد و شخص باید یک سری تصاویر را با داستانی در کنار هم مرتب و همین طور قطعات یک وسیله را به هم وصل کند. در نهایت این آزمون می تواند بسیاری از توانایی های فرد را مشخص کند و درباره هر یک اطلاعاتی بدهد که برای درمانگر یا روان شناس، کاربردی و مفید است.
«رورشاخ» یا وقتی لکه و جوهر درونیات شما را لو می دهند!
آزمون رورشاخ توسط یک روان شناس سوئیسی به نام «هرمان رورشاخ» ابداع شد. این آزمون که با نام آزمایش «لکه و جوهر» هم شناخته می‌شود یک آزمون روان شناسی است که در آن، درک فرد از لکه های جوهر جمع آوری شده را می‌سنجند و سپس آن را با کمک تفسیرهای روان شناسی یا الگوریتم های پیچیده، تجزیه و تحلیل می‌کنند. این تست بر اساس یک پدیده روان شناختی به نام «پاریدولیا» است که در آن، شخص علایم یا صداهایی را که ادراک می‌کند به صورت معنادار می‌شناسد. از مثال‌های معمولی که در این باره زده می‌شود می‌توان به دیدن چهره در ابرها، دیدن چهره در ماه یا شنیدن پیام‌های ناشناخته وقتی نوار یا صدای ضبط شده به صورت برعکس پخش می‌شود اشاره کرد. رورشاخ از تفسیری که هر یک از بیماران از لکه‌ها می‌کنند، برای ارزیابی وضعیت روانی بیمار استفاده می کند. 10 تصویر جوهر رسمی که هر کدام روی کاغذ سفیدی به ابعاد ۱۸×۲۴ قرار می گیرند، وجود دارد. هر تصویر تقریبا در وسط نصف شده و متقارن است. پنج تصویر از این 10 لکه سیاه، دو تصویر سیاه و قرمز و سه تصویر نیز به صورت رنگی است که همگی در یک پس زمینه سفید هستند. در ابتدا تصاویر به آزمون دهنده نمایش داده و از او خواسته می‌شود هر چه به ذهنش می رسد درباره آن بگوید. مرحله بعد، فرد باید بگوید این تصاویر شبیه چه چیزی هستند. آزمون گیرنده در تمام مدت، گفته ها و رفتارهای آزمون دهنده را به صورت کامل یادداشت می کند. در درجه اول تفسیر یک آزمون رورشاخ بر اساس محتویات پاسخ فرد نیست. یعنی آن چه فرد در لکه جوهر دیده در درجه اول برای مفسر مهم نیست. در واقع پاسخ های مستقیم فرد به عکس ها تنها بخش کوچکی از مجموعه متغیرهایی است که یک مفسر رورشاخ به آن نیاز دارد. مثلا زمانی که فرد برای پاسخ دادن به یک عکس صرف کرده، یکی از عوامل است چون زمان طولانی برای پاسخ به یک تصویر ممکن است نشانه شوکه شدن فرد از دیدن آن تصویر به خصوص باشد. شکل و رنگ تصویر و نقطه ای که فرد در تصویر به آن توجه کرده، معمولا بیشتر از خود پاسخ برای تفسیرگر مهم است.
«نئــو» یا پرسش نامه ای که شخصیت تان را رو می کند
تست نئو یکی از معتبر ترین تست های روان شناسی دنیاست. محققانی که این تست را تهیه کرده اند سال ها صفات مختلف شخصیتی را انتخاب و پرسش نامه های مفصل را روی مردم اجرا کرده اند و بعد با روش های پیچیده آماری به پنج عامل بزرگ شخصیت رسیده اند. پنج عامل یعنی روان نژندی، برون گرایی، اشتیاق به تجارب تازه، توافق پذیری و وظیفه شناسی. این آزمون به دلیل بررسی‌های گوناگونی که در گروه‌های سنی و در فرهنگ‌های مختلف روی آن صورت گرفته است، می‌تواند یکی از جامع ترین آزمون‌ها درزمینه ارزیابی شخصیت باشد. پرسش نامه اصلاح شده جدید ۳۰ خصوصیت فرد را اندازه می‌گیرد و بر این اساس ارزیابی جامعی از شخصیت ارائه می‌دهد. پاسخنامه تست نئو بر اساس مقیاس لیکرتی (کاملاً مخالفم، مخالفم، بی تفاوت، موافقم و کاملاً موافقم ) تنظیم شده است و بر این اساس فرد آزمون دهنده نمراتی دریافت می کند و طبق آن ها تحلیل می شود. تحقیقات متعدد و گوناگون نشان می دهد که این عوامل، می تواند شخصیت افراد را در جهات گوناگون تبیین کند. هر یک از عوامل به وسیله گروهی از صفات مرتبط با یکدیگر تعریف شده اند. با توضیح وضع فرد در هر یک از عوامل پنج گانه، می توان وضع عاطفی، اجتماعی، تجربی، نگرشی و انگیزشی شخص را مشخص کرد.
