مدعیان نمایشی، بیش از متولیان حقیقی فردوسی

در حقیقت بازدید از آثار و اماکن تاریخی، انسان را با روحیات، خلق خوی و آداب و رسوم گذشتگان خویش آشنا می‌کند و از سوی دیگر شناخت روح فرهنگی و حفظ هویت مردمان هیچ سرزمینی بدون صیانت از میراث فرهنگی و آثار باقی مانده از قرون گذشته امکان‌پذیر نخواهد بود.
اما با نگاهی به اخبار انعکاس یافته حوزه میراث فرهنگی در رسانه ها می توان به خوبی دریافت که حال و روز میراث فرهنگی ایران چندان خوب نیست، در حالی‌که اکنون کمتر کسی را می‌توان یافت که از ضرورت حفاظت آثار و بناهای تاریخی با روش‌های علمی و تلاش در جهت مرمت و نگهداری صحیح مکان‌های تاریخی آگاه نباشد.
درواقع اگر خبر خوبی که حکایتگر اقدامی برای حفاظت از میراث فرهنگی کشور باشد، بیشتر ناشی از همت و حساسیت مردم بوده تا مسئولان و متولیان سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری که این وظیفه طبق قانون بر دوش آن‌ها قرارگرفته است.
اما چند ماهی است که اخبار منطقه توس در خراسان رضوی حکایت از ساماندهی و حفاظت از میراث فرهنگی و معنوی توس از سوی شورای شهر و شهرداری مشهد در کنار مردم و دوستداران میراث فرهنگی این منطقه دارد اما مثل همیشه نقش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری از نظر حمایت‌های مادی و معنوی کمرنگ به نظر می‌رسد.
به‌طور کلی بيشتر گزارش‌هاي تخریب و بی‌توجهی به میراث از سوی نهادهای دولتی و غیردولتی یا شهرداری‌ها و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و حتی مالکی که از ارزش واقعی آن اثر تاریخی آگاه نیست، صورت می‌گیرد اما این بار شورای شهر و شهرداری مشهد، پیشنهاد ساماندهی توس را داده‌اند اما مشاهدات حکایت از مانع تراشی در مسیر کار دارد. در این گزارش نگاهی خواهیم داشت به ضرورت حفاظت و ساماندهی منطقه توس مشهد و ... .
مردم مشهد، حافظان حقیقی تاریخ و فرهنگ
از حرکت‌های خودجوش مردم و دوستداران میراث فرهنگی برای جلوگیری از تخریب آثار فرهنگی و هنری حکایت فراوان است اما اگر در شهر تاریخی و مذهبی شهر مشهد قدم زده و با مردم گفت‌و‌گو کنید، به خوبی می‌توان از دغدغه‌های مردم در نگهداری از آثار تاریخی و فرهنگی آگاه شد. برای مثال حدود 6 یا هفت سال پیش، پاک و نابود شدن یک‌شبه نقاشی‌های شاهنامه فردوسی بر دیوارهای میدان فردوسی شهر مشهد، مدت‌ها از داغ‌ترین خبرهای بخش میراث فرهنگی کشور بود.نقاشی‌های زیبایی که به‌عنوان طولاني‌ترين نقاشي ديواري کشور شناخته مي‌شد و مدت‌ها دیوارهای سفید و بی‌روح خیابان را پوشانده بود. همان زمان رسانه‌های مختلف خبر اعتراض و ناراحتی مردم مشهد برای از بین بردن و تخریب نقاشی‌های میدان فردوسی مشهد را انعکاس دادند و احیاي دوباره نقاشی‌ها، خواست عمومی مردم از شهرداری بود. در سال جاری با کمک هنرمندان و مردم و شهرداری بار دیگر داستان‌های شاهنامه حکیم توس بر دیوارهای میدان توس مشهد نقش بست و اکنون اگر در همان محدوده قدم بزنید، رضایت مردم از فضای احیا‌شده، قابل مشاهده و درک است.
توس، گنجینه‌ای خفته با هزاران راز
حکایت عشق و علاقه مردم مشهد به شهر و فرهنگ ایرانی تنها به احیاي دوباره چند نقش و نگار از شاهنامه فردوسی بر دیوار شهر ختم نشده و نمی‌شود، بلکه این علاقه به حفاظت از آثار تاریخی حتی پا را فراتر از شهر مشهد و مناطق پیرامونی آن می ‌گذارد و در این میان شاعر نامدار ایران حکیم ابوالقاسم فردوسی و شهر و دیار و زادگاه آن ازجایگاه ویژه‌ای در میان مردم برخوردار است؛ به‌گونه‌ای که همین خواست مردمی سبب شد تا در جلسه شورای شهر مشهد، طرح جامع و راهبردی توس و نیز تهیه طرح ساماندهی جلوخان مقبره فردوسی مطرح و در دستور کار قرار گیرد.
اما توس کجاست؟ در واقع توس شهری تاریخی در استان خراسان رضوی در۳۵ کیلومتری شمال غربی مشهد است و در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۷۵ با مجموعه ارگ و برج و بارو با شماره ۱۷۵۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. در خصوص اهمیت حفاظت از میراث فرهنگی توس باید گفت برای احیای ریشه‌های کهن زبان پارسی دری در خراسان بزرگ، بنیاد فردوسی پیش از این پیشنهاد داد تا با پشتیبانی سازمان‌های کارگزار فرهنگی ایران از جمله سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، شهر توس و روستای پاژ به‌‌عنوان قطب گردشگری فرهنگی و تاریخی در آسیای میانه طرحی جامع اجرایی شود.
اما پیش از این یادی از ملک الشعرای بهار داشت که از جمله افراد سرشناسی بود كه خواهان ساماندهی مقبره فردوسی در منطقه توس بوده و پس از اینکه قوام‌السلطنه در 1296 خورشیدی در محل یکی از مقابر ویران‌ شده نادری، آرامگاه تازه‌ای برای نادرشاه ساخت، ملک‌الشعرا بهار این اتفاق را به فال نیک گرفت و ساختن آرامگاهی برای فردوسی را به رضاخانِ پیشنهاد داد.
علاوه‌بر آرامگاه فردوسی، شهر تاریخی توس مجموعه‌ای از میراث‌های تاریخی را در دل خود جای داده است؛ مانند «عمارت هارونیه» که یکی از برجسته‌ترین آثار تاریخی شهر توس است و ارتباطی با هارون‌الرشید عباسی ندارد. ساخت و احداث عمارت هارونیه به اوایل قرن هشتم هجری برمی‌گردد و جزو یکی از قدیمی‌ترین و باستانی‌ترین میراثی است که در منطقه تاریخی توس برجای مانده است. «مسجد هارونیه» در سال 1379 از زیر خاک بیرون آورده شد و بقایای آن مربوط به دوره سلجوقیان است و پایه‌های این مسجد مرمت شده اما توجه چندانی به آن‌ها نشده بلکه در گوشه‌ای از این بنای تاریخی رها شده است. همچنین«باره» بارو یا حصار توس دیوار عظیمی از خشت و گل است که حدود هفت کیلومتر بر گرد شهر تابران کشیده شده و امروزه در ۲۴ کیلومتری شمال شهر مشهد واقع است. این بخش از شهر در زمان رونق خود دارای ۹ دروازه و ۱۰۶ برج بوده و در حال حاضر چهار دروازه آن قابل تشخیص است. کهن‌دژ در گذشته شامل ابنیه حکومتی و عمارات شاهی و... بوده‌است.
در ضلع غربی آرامگاه فردوسی، مقبره 13 شاعر برجسته ایران قرار داد که یکی از مهم‌ترین شاعران خفته در آنجا عماد خراسانی است. این در حالی است که این مقبره در معرض آفتاب، باد و باران قرار داد که اگر مسئولان نسبت به این آثار تاریخی واکنشی نشان ندهند، سبب تخریب مقبره‌های این شاعران می‌شود.
ساخت آرامگاه فردوسی
ملک‌الشعراي بهار نخستین کسی است که به ضرورت ساخت مقابر شعرای نام‌آوری مانند خیام و سعدی و حافظ و دیگران پی برد و در سال 1302 خورشیدی با نگارش دو مقاله در مجله نوبهار، مسئولان وقت را متوجه این مساله می‌کند.
سرانجام آرامگاه فردوسی در مهر سال 1313 افتتاح شد اما گویا کار بنا ناتمام مانده بود. پس از چند سال بنا نشست کرد و همین امر انجمن آثار ملی و کارگزاران را وادار کرد تا در نخستین سال‌های دهه 50، به بازسازی آرامگاه فردوسی بپردازند. در این بازسازی نمای بیرونی آرامگاه تغییری نکرد اما محوطه داخلی آن که کوچک و مرطوب بود، به تالاری با دیواره‌های سنگی و کاشی‌کاری‌های سقف و کف، به وسعت 900 متر مربع بدل شد.
6 قطعه سنگ که صحنه‌هایی از برخی داستان‌های شاهنامه روی آن به صورت نقش برجسته به تصویر کشیده شده بود، در مسیر ورودی و اتاق آرامگاه نصب شد. محوطه باغ از هرسو 50 متر توسعه یافت و مساحت آن دو برابر باغ پیشین شد. ساختمان‌های لازم براي کتابخانه، موزه، مهمانسرا و استراحتگاه کارکنان احداث شد و تندیس سنگی فردوسی ساخته دست ابوالحسن صدیقی در باغ آرامگاه نصب شد و نام همکاران موثر در بازسازی آرامگاه، از جمله هوشنگ سیحون به عنوان طراح و ناظر ساختمان، بر لوحه‌ای سنگی نقش بست و در بیرون آرامگاه نصب شد.
ضرورت احیا و ساماندهی شهر توس
با توجه به جایگاه تاریخی و فرهنگی توس، به‌طور حتم اين شهر می‌تواند به یکی از قطب‌های گردشگری کشور تبدیل شود اما شواهد حکایت از بی‌توجهی مسئولان میراث فرهنگی به این امر مهم دارد تا جایی که در این مدت ساده‌ترین مسائل مربوط به آرامگاه فردوسی  را نیز پیگیری نکرده یا کوتاهی کرده‌اند. به عنوان مثال زمانی‌که آرامگاه فردوسی در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران به ثبت ملی رسید و به پیشنهاد سازمان میراث فرهنگی و بنیاد فردوسی تلاش شده‌ است پرونده ثبت آرامگاه فردوسی که در ایران «مجموعه فرهنگی تاریخی توس» نامگذاری شد، در فهرست آثار تاریخی یونسکو پیگیری شود.
متاسفانه با وجود احداث دکل‌های برق فشار قوی در حریم منظری در پشت این آرامگاه، آماده‌سازی پرونده ثبت جهانی مجموعه فرهنگی تاریخی توس به تعویق افتاده‌ است و همچنان پیگیری و اقدامات لازم صورت نمی‌گیرد.
رونق گردشگري مشهد با احياي توس
مسعود ریاضی، عضو شورای شهر مشهد به «قانون» در رابطه با ضرورت ساماندهی شهر توس گفت:« دو هدف کلان در بحث ویژه توس دنبال می‌شود؛ یکی احیاي هویت توس از لحاظ فرهنگی و دیگر اینکه تلاش شود این مجموعه به‌صورت قطب گردشگری در کنار حرم امام رضا تبدیل شود.
امروزه از اهداف اصلی و مهم گردشگری شهر مشهد افزایش مدت اقامت زائران و گردشگران در شهر مشهد است. به همين دليل باید در این راستا برنامه‌ریزی کرد؛ بنابراین شهر توس می‌تواند به عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف سفر گردشگران مورد توجه قرار بگیرد و نقش مهمی در غنی سازی اوقات فراغت ایفا کند. باید یادآوری کنم که توس در حال حاضر زیرمجموعه شهرداری منطقه 12 قرار گرفته اما این قرارگیری فقط در حوزه مسائل شهری است و در حوزه مربوط به میراث، شهرداری اختیاری ندارد. از دیگر مشکلات منطقه توس نبود و عدم طرح تفضیلی و طرح جامع برای آن است.توس و فردوسی برای شهرداری و شورای شهر مشهد دغدغه است هم‌اکنون اعضای شورا شرایط را رصد و براساس خرد جمعی تصمیم می‌گیرند».
متولي طرح خود را رد كرد!
باوجود تمامي دغدغه‌های مردم و شورای شهر مشهد برای احیاي توس و رونق گردشگری آن و ارائه طرح‌های ساماندهی پیشنهاد شده که با هیاهوی رسانه‌ای نیز همراه بود. اما خبرها و شواهد حکایت از سرنوشت نامعلوم و مبهم همان پیشنهادها و مصوبات اولیه شورای شهر و شهرداری مشهد دارد و ممکن است که اگر همین مسیر ادامه پیدا کند؛ هیچ‌‌گاه مصوبات شورای شهر مشهد برای شهر توس اجرايي نشود.
شنیده‌ها حاكي از آن است كه طرح راهبردی و جامع توس پس از تهیه طرح از سوی اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی، برای تصویب به کمیسیون ماده 5 ارسال شده است. در آن جلسه که با حضور استانداری، اداره کل راه و شهرسازی، میراث فرهنگی، جهاد سازندگی و شهرداری مشهد برگزار شد، خود نماینده اداره کل راه و شهرسازی استان خراسان رضوی به مخالفت با طرحی که خودشان به کمیسیون ماده 5 ارائه داده بودند، پرداختند؛ به همين دليل طرح تصویب نشد و تصويب آن به جلسه آینده کمیسیون ماده 5 واگذار شد.
وقتي حرف‌هاي خود را تاييد نمي‌كنند
اما سرنوشت ساماندهی طرح جلوخان آرامگاه فردوسی حکایتی عجیب‌تري دارد، در ابتدا برای تهیه این طرح کمیته راهبردی با حضور نماینده سازمان میراث فرهنگی، شورای شهر و شهرداری تشکیل شد و چندین جلسه کارشناسی نیز برگزار شد و در نهایت پس از تهیه طرح، مقرر می‌شود تا طرح به کمیته راهبردی سازمان میراث فرهنگی ارائه شود.جلسه کمیته راهبردی سازمان میراث فرهنگی با حضور نمایندگان شورا و شهرداری مشهد برگزار شد اما در کمال شگفتی کارشناسان حاضر به‌ويژه نمایندگان سازمان میراث فرهنگی به طرح انتقاد داشتند اما نكته قابل توجه اينجاست كه انتقادات با یکدیگر ضد و نقیض بوده و مشاور طرح در آن جلسه دچار سردرگمي شده و نمي‌تواند به جمع‌بندی در اين‌باره برسد.
سرانجام با پیشنهاد اینکه درخواست‌های مورد نظر و انتقادات به طرح جلوخان را صورت جلسه کرده و به مشاور مکتوب ارائه شود تا مشاور مورد نظر نیز بداند دقیقا حاضران در جلسه چه توقعی از طرح مذکور دارند اما مساله مهم ديگر اين بود كه اعضاي حاضر در جلسه حتي حاضر به امضای صورت جلسه‌اي كه در آن درخواست‌ها و انتقادهاي آن‌ها درج شده بود، نبودند.
از گفته‌های نمایندگان سازمان میراث فرهنگی در این جلسه به خوبی آشکار بود که متاسفانه هیچ شناختی از شخصیت فردوسی و کار ارزشمند او در ادبیات ایران زمین نداشتند؛ به طور مثال یکی از همان نماینده‌های میراث فرهنگی با سال‌ها حضور در این سازمان تصور می کرد که حکیم ابوالقاسم فردوسی اهل خانقاه بوده و و عمارت هارونیه در توس را خانقاه فردوسی می‌دانست.
ميراث عليه ميراث
سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری امروزه دارای نقش تاثیرگذار و مطلوبی در حفظ و نگهداری بناهای تاریخی کشور نیست و سال‌هاست که از این سازمان عملکرد مثبتی مشاهده نمی‌شود و حال اگر پس از چندی موقعیتی دست می‌دهد و نهادی تصمیم به ساماندهی و مرمت و احیاي بافتی تاریخی می‌کند این بار خود سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری جلوی کار را گرفته و مانع تراشی می‌کند.
با توجه به تامین هزینه‌های ساماندهی جلوخان آرامگاه فردوسی و احیاي بافت تاریخی شهر توس از سوی شهرداری شهر مشهد، فرصت مناسبی است تا سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری پیش از آنکه زمان از دست برود با شهرداری همکاری لازم را به کمک کارشناسان متخصص داشته باشد. تعداد مدعیان پوشالی دوستدار فردوسی و فرهنگ این سرزمین از متولیان حقیقی آن پیشی گرفته‌اند و خود ملک الشعرای بهار نیز همواره از این امر گلایه‌مند بوده است.
امید است با تبدیل سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری به وزارتخانه میراث فرهنگی شاهد تحولی در ساختار آن باشیم و از حضور جوانانی خلاق و متخصص در حوزه میراث فرهنگی استفاده شود.