آن‌طور که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده است، آب مجازی به آبی گفته می‌شود که یک محصول در مراحل مختلف تولید، از لحظه شروع تا پایان، مصرف می‌کند. صفت مجازی در این تعریف به این معنی است که بخش عمده آب مصرف‌شده در فرایند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد. در حقیقت، بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به‌عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی می‌ماند.
با این تعریف، دیگر درک آمار عجیب و غریبی که درباره آب مجازی محصولات مختلف مطرح می‌شود دشوار نیست. بر اساس پژوهشی که جمعی از دانشجویان و استادان دانشگاه امیرکبیر انجام داده‌اند، میزان آب مجازی صرف‌شده برای هر کیلو برنج چهار هزار لیتر است.
یک کیلو هندوانه ۵٠٠ لیتر آب می‌خواهد، یک کیلو گندم هزار و ٣٠٠ لیتر، یک کیلو خیار ٢٠٠ لیتر و یک کیلو سیب چیزی معادل ٧٠٠ لیتر. این فهرست را همچنان می‌توان ادامه داد و به محصولاتی رسید که به ظاهر آببر نیستند، مانند سیب‌زمینی که تولید ١٠٠ گرم از آن ٧٠ لیتر آب می‌خورد.
افتخار به صادرات آب
شاید اصطلاح آب مجازی برای اذهان عمومی تازگی داشته باشد اما به طور طبیعی انتظار می‌رود سیاست‌گذاران بخش کشاورزی در سطح ملی، استانی و محلی، از عامه مردم و کشاورزان چند گام جلوتر باشند و تولید را با منطق آب مجازی پیش ببرند. این در حالی است که گزارش‌های عملکرد مسئولان کشاورزی چنین چیزی را نشان نمی‌دهد و گهگاه خبری مبنی بر سطح زیرکشت محصولات آببر، رشد صادرات و میزان ارزآوری آن‌ها با واژه‌هایی که رنگ و بوی افتخار دارد روی خروجی رسانه‌ها قرار می‌گیرد، واژه‌هایی مثل «بزرگ‌ترین تولیدکننده»، «جایگاه نخست کشور» و مواردی از این دست. به عنوان مثالی مصداقی، می‌شود به صحبت‌های مدیر جهاد کشاورزی تایباد اشاره کرد که چندی پیش با اعلام خبر برداشت ١١٧ هزار تن خربزه در شهرستان، از رتبه دوم این شهر در تولید خربزه در کشور خبر داده و غیرمستقیم گفته بود حدود ۵٠ درصد از سطح زیرکشت خربزه شهرستان به روش‌های غیرنوین آبیاری می‌شود.
افتخارآمیز بودن این دستاوردها زمانی زیرسؤال می‌رود که صحبت‌های نه‌چندان تازه رئیس مرکز ملی خشک‌سالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی را مرور کنیم: ٩٧ درصد مساحت ایران دچار خشک‌سالی بلندمدت است. صادق ضیاییان این عدد را بر اساس شاخص صدوبیست‌ماهه منتهی به پایان تیر اعلام و ٢١ استان درگیر خشک‌سالی شدید را معرفی کرده است. حدسمان درست بود. خراسان رضوی هم در زمره این استان‌ها قرار دارد.
افزایش صدور آب مجازی
افزایش نرخ ارز به‌‌قاعده افزایش رغبت صادرات را به همراه دارد. با ناظر گمرکات خراسان رضوی تماس می‌گیریم تا ببینیم تند شدن تب صادرات تولیدات صنعتی به حوزه کشاورزی هم سرایت کرده است یا نه. امید جهانخواه آمار صادرات از گمرکات استان در سه ماه ابتدای سال را ۶۵٣ هزار تن به ارزش ۵٢٣ میلیارد دلار اعلام می‌کند. از این مقام مسئول وضعیت صادرات سیب درختی و سیب‌زمینی را به عنوان نمونه می‌پرسیم و پاسخ می‌شنویم: ۴١ هزار و ٨۵٠ تن صادرات سیب درختی داشتیم که در مقایسه با مدت مشابه پارسال، از نظر وزنی ٢۴٣ درصد و از نظر ریالی ۴٣٠ درصد رشد داشته است. سیب‌زمینی هم ٢٣ هزار و ۴٧٨ تن صادر شده است که از نظر وزنی ۴٩ درصد و از نظر ریالی با رشد ١٣٧ درصد همراه بوده است. یک ماشین حساب و کمی سواد ریاضی برای دانستن آب مجازی صادرشده از گمرکات یک استان، طی سه ماه و فقط برای یک محصولِ به‌ظاهر نه‌چندان آببر که همان سیب درختی باشد عبارت است از ٢٩ میلیون و ٢٩۵ هزار متر مکعب. این عدد برای یک سال، با در نظر گرفتن صادرات از گمرک دیگر استان‌ها به اضافه سایر محصولاتی که آب مجازی‌شان محاسبه شده است، می‌شود عددی بزرگ از خانواده میلیاردها.
آب، اولویت چندم
استاندار در جلسه اردیبهشت امسال کارگروه توسعه صادرات خراسان رضوی، از هدف‌گذاری رشد بیست‌وپنج‌درصدی صادرات استان در مقایسه با پارسال خبر داد. سؤال مشخصمان از جهاد کشاورزی استان این بود که از این رشد چه سهمی برای تولیدات کشاورزی گیاهی در نظر گرفته شده است و آب مجازی به عنوان یک شاخص در انتخاب محصولات صادراتی چه جایگاهی دارد. یک هفته طول می‌کشد که سرانجام با سفارش روابط عمومی سازمان، مدیر توسعه بازرگانی جهاد کشاورزی خراسان رضوی را در مقام پاسخ‌گویی حاضر می‌بینیم.
سید حمیدرضا جوادی در همان ابتدای گفت‌وگو آب پاکی را روی دستمان می‌ریزد و می‌گوید: برای برگزاری جلسه و تعیین سهم بخش کشاورزی در تحقق این افق صادراتی، درخواست کردیم اما ترتیب اثر داده نشده است.
او این را هم می‌گوید که هیچ‌کدام از محصولات صادراتی استان به اندازه خربزه و هندوانه آببر نیست. با این حال، آب به عنوان یک شاخص در انتخاب محصولات صادراتی در اولویت ٣ و ۴ است.
جوادی ادامه می‌دهد: هر اتفاق تجاری باید در درجه نخست، صرفه اقتصادی داشته باشد. توجیه اقتصادی را هم بازار تعیین می‌کند. حمل و نقل اولویت دوم است. هرچه جابه‌جایی کالا آسان‌تر و فسادپذیری‌اش کمتر باشد برای صادرات مناسب‌تر است. توجه به سیب درختی و سیب‌زمینی در صادرات به دلیل حمل و نقل ساده و فسادپذیری کمتر آن‌ها در مقایسه با مرکبات و پیاز است. درجه‌بندی محصول (sorting) هم یکی از مؤلفه‌های مهم در صادرات است.
فهرست شاخص‌های یک کالای صادراتی در سخنان این مقام مسئول در حال افزایش است و خبری از آب نیست. به‌عمد، آب را هم یادآوری می‌کنیم و در نهایت، مدیر توسعه بازرگانی جهاد کشاورزی خراسان رضوی با تردید می‌گوید آب هم قاعدتا مؤثر است. برای نمونه، میزان آب مجازی سیب و سیب‌زمینی را برای او شرح می‌دهیم و با این پاسخ مواجه می‌شویم که تمام آنچه از گمرک خراسان رضوی صادر می‌شود تولید استان نیست: سیب درختی بیشتر از آذربایجان غربی می‌آید و تا جایی که می‌دانم تولید سیب استان در حدی نیست که صادر شود. سیب‌زمینی هم بیشتر از همدان
می‌آید.
وقتی از مدیر توسعه بازرگانی جهاد کشاورزی خراسان رضوی می‌خواهیم سهم تولیدات استان را در آمار اعلام‌شده از سوی گمرک بیان کند می‌گوید: الان ندارم. فردا صبح آمار می‌دهم. تماس‌های ما برای گفت‌وگوی دوباره و دریافت پاسخ‌های تکمیلی بی‌نتیجه
می‌ماند.
این در حالی است که مدیر امور باغبانی این سازمان در گفت‌وگو با شهرآرا اذعان می‌کند: سیب‌های صادرشده از گمرک خراسان رضوی هم از تولیدات استان است، هم از دیگر مناطق کشور.
سود اصلی، سهم دلال‌ها
علیرضا سوهانی دربان، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، این‌طور فکر می‌کند و معتقد است: محصولات راهبردی مثل گندم و برنج را باید به هر قیمتی تولید کرد چون کشوری که نتواند محصول راهبردی و نیاز اساسی‌اش را تولید کند می‌تواند تحت فشار قرار بگیرد و به سرنوشت آلاسکا مبتلا شود.
این دکترای کشاورزی در پاسخ به استدلال کسانی که می‌گویند محصولات آببر را باید کشت و صادر کنیم تا اقتصاد کشاورز بچرخد، مهاجرت نکند و حاشیه‌نشین نشود می‌گوید: این صحبت‌ها به شکلی که گفته می‌شود محل نقد است. جاذبه‌های شهر بیش از این‌هاست که کشاورز به چنین دلایلی در روستا بماند، به‌ویژه چون سود اصلی کشت، خواه محصول صادراتی باشد خواه نباشد، از آنِ دلال است. کمک واقعی به کشاورز زمانی است که برنامه‌های ریشه‌ای برای افزایش بهره‌وری انجام شود. مثلا خرده‌مالک‌ها برای تجمیع اراضی و اجرای آبیاری نوین مجاب شوند، الگوهای کشت جایگزین به‌درستی به آن‌ها معرفی شود، سازمان‌های صنعت، معدن و تجارت و جهاد کشاورزی در کنار هم قرار بگیرند و بستر بسته‌بندی اصولی و صادرات محصول را فراهم کنند. در این صورت، کدام کشاورز است که اگر بداند به جای ١٠٠ هکتار هندوانه ١٠ هکتار گیاه دارویی بکارد سود بیشتر می‌برد به این تغییر الگوی کشت
تن ندهد؟
وی اضافه می‌کند: کشاورز به الگوی کشت جایگزین بها نمی‌دهد چون از خرید تولیدش اطمینان ندارد در حالی که می‌داند خربزه و هندوانه‌اش را هرچند با قیمت نازل، دلال خواهد خرید.
آب ارزش‌گذاری نشده
در این میان، دیدگاه پروفسور حسین انصاری، استاد کشاورزی دانشگاه فردوسی، نیز جالب توجه است و به نظر می‌رسد حلقه مفقوده در تعیین راهبردهای واردات و صادرات محصولات کشاورزی باشد. او مبحث اقتصاد آب را به میان می‌آورد و می‌گوید: در هیچ برهه‌ای از زمان، ارزش‌گذاری دقیقی روی بهای آب در کشور صورت نگرفته است. ارزش آب در دشت‌های مختلف کشور تفاوت دارد و اگر این اقدام انجام شود، تصویر شفاف‌تری از ارزش آبی که در هر منطقه مصرف می‌شود خواهیم داشت. با این رویکرد، می‌توان مدیریت بهتری اعمال
کرد.
ماهیگیری از آب مجازی
فضای مجازی، آزمون مجازی، آموزش مجازی و حالا آب مجازی. به جای واژه «مجازی» در سه ترکیب نخست می‌شود واژه «غیرحضوری» را جایگزین کرد اما آب مجازی که کمتر شنیده شده است به توضیح بیشتر نیاز دارد.
بیشتر بخوانید
امتیاز: 0
(از 0 رأی )
مطالب مشابه
نظرهای دیگران
نظری وجود ندارد. شما اولین نفری باشید که نظر می دهد